Примечания книги: Тело Папы - читать онлайн, бесплатно. Автор: Агостино Паравичини - Бальяни

читать книги онлайн бесплатно
 
 

Онлайн книга - Тело Папы

Книга известного итальянского медиевиста Агостино Паравичини Бальяни представляет собой масштабный экскурс в историю папства – древнейшего духовного института Европы. Читателю предстоит познакомиться с ритуалами, сопровождавшими избрание и погребение великих понтификов, узнать, какие сакральные начала скрыты за их телесной оболочкой и как Курия толковала понятия бренности и вечности.В основе книги – рассуждения автора о сущности власти, о божественном и природном в человеке. Мир римских пап с мечтами о долголетии и страхом смерти, спорами о хрупкости тела и бессмертии души предстает перед нами во всем его многообразии.Перевод книги на русский язык выполнил российский медиевист, доктор исторических наук, специалист по культуре средневекового Запада Олег Воскобойников.

Перейти к чтению книги Читать книгу « Тело Папы »

Примечания

1

Эту научную жизнь я описал в ряде специальных исследований, собранных в моей книге «Медицина и науки о природе при папском дворе в XIII веке»: Paravicini Bagliani A. Medicina e scienze della natura alla corte dei papi nel Duecento. Spoleto, 1991.

2

Id. I testamenti dei cardinali del Duecento. Roma, 1980.

3

Id. Medicina. P. 281–326.

4

Brown E.A.R. Death and Human Body in the Later Middle Ages: The Legislation of Boniface VIII on the division of the Corpse // Viator. Vol. 12. 1981. P. 221–270; Id. Authority, the Family, and the Dead in Late Medieval France // French Historical Studies. Vol. 16. 1990. P. 803–832; Santi F. Il cadavere e Bonifacio VIII, tra Stefano Tempier e Avicenna. Intorno ad un saggio di Elizabeth Brown // Studi Medievali. Terza serie. Vol. 28. 1987. P. 861–878.

5

Elze R. "Sic transit gloria mundi": la morte del papa nel medioevo // Annali dell’Istituto storico italo-germanico in Trento. Vol. 3. 1977. P. 23–41. Немецкий вариант той же статьи: Id. "Sic transit gloria mundi". Zum Tode des Papstes im Mittelalter // Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters. Bd. 34. 1978. S. 1–18. Далее ссылки на итальянский текст.

6

Ibid. P. 36.

7

Канторович Э.Х. Два тела короля. Исследование по средневековой политической теологии. М., 2015 (английский оригинал – 1957 года).

8

Roma anno 1300. Roma, 1983; Herklotz I. "Sepulcra" e "monumenta" del Medioevo. Roma, 1985; Gardner J. The Tomb and the Tiara. Curial Tomb Sculpture in Rome and Avignon in the Later Middle Ages. Oxford, 1992.

9

Maccarrone M. Vicarius Christi. Storia del titolo papale. Roma, 1952; Id. Studi su Innocenzo III. Padova, 1972; Id. Romana Ecclesia Cathedra Petri. 2 vv. Roma, 1991. Ladner G.B. Die Papstbildnisse des Altertums und des Mittelalters. 3 vv. Città del Vaticano, 1941–1984; Id. Die Anfänge des Kryptoporträts // Von Angesicht zu Angesicht. Porträtstudien. Festschrift für Michael Stettler. Bern, 1983. S. 78–97; Id. Images and Ideas in the Middle Ages. Selected Studies in History and Art. 2 vv. Roma, 1983.

10

Niehans P. La sénéscence et le rajeunissement. P., 1937. Доктор Пауль Ниханс фигурирует среди медиков, которые лечили Пия XII 5 и 11 декабря 1954 г., о чем в те дни писала ватиканская газета «Osservatore Romano». 6 апреля 1955 г. он с коллегами присутствует на аудиенции, будучи накануне избранным членом Папской академии наук. 17 апреля газета напечатала его библиографию, но ни слова не сказала о методах лечения, которые сделали его знаменитым. Автор статьи ограничивается тем, что приводит слова Ниханса: «Кульминацией моей долгой жизни я считаю благодеяние Провидения – возможность помочь Его Святейшеству в его тяжелой болезни в 1954 году». 8 октября 1958 года медик проездом оказался в Риме, и его пригласили для консультации к умирающему понтифику. D’Orazi L. Pio XII. Bologna, 1984. P. 250.

11

Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher der römischen Kurie im Mittelalter. Tübingen, 1973; Dykmans M. Le cérémonial papal de la fin du Moyen Age à la Renaissance. 4 vv. Bruxelles, Rome, 1977–1985; Id. L’oeuvre de Patrizi Piccolomini ou le cérémonial papal de la première Renaissance. 2 vv. Città del Vaticano, 1980–1982.

12

В хронологическом порядке речь идет о следующих чинах: Х чин Бенедикта, каноника Св. Петра, составленный в 1140–1143 гг. (LC. Vol. II. P. 141–174); чины Альбина 1189 года (LC. Vol. II. P. 123–137) и Ченчо 1192 года (Romanus ordo de consuetudinibus et observantiis = Liber Censuum LVII–LVIII. LC. Vol. I. P. 290–311); церемониал Григория X 1272–1273 гг. (Dykmans M. Le cérémonial. Vol. I. P. 155–218); XIV чин, датируемый рубежом XIII–XIV вв. (Ibid. Vol. III); XV чин Пьера Амейля (Ibid. Vol. IV. P. 69–288); церемониал Франсуа де Конзье (Ibid. Vol. III. P. 262–335); церемониал Агостино Патрици Пикколомини 1484–1492 гг. (Id. L’œuvre). О датировках и сложной истории текстов этих чинов см.: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 1–16 (Бенедикт, Альбин и Ченчо); 30–35 (Григорий X); 62–100 (XIV чин); 107–117 (XV чин), 120–126 (Франсуа де Конзье).

13

Die Briefe des Petrus Damiani. Brief 108 / Ed. K. Reindel. Bd. III. München, 1989. S. 188–200. Вопрос «Почему папа живет недолго», Cur papa non diutius vivat, в большинстве рукописей совпадает с названием трактата. Фраза «отчего глава Апостольского престола никогда не живет долго и в скором времени наступает его последний час?» включена в текст. О датировке см.: Lucchesi G. Per una Vita di S. Pier Damiani. Componenti cronologiche e topografiche. Vol. 2. Cesena, 1972. Nr. 189; Id. Clavis S. Petri Damiani. Faenza, 1970. P. 83. Краткий анализ: Bultot R. La doctrine du mépris du monde. Vol. IV. Le XIe siècle. Louvain-Paris, 1963. P. 71–77; Cacciamani G. De brevitate vitae pontificum Romanorum, et divina providentia // Vita monastica. Vol. 26. 1972. P. 226–242; Colosio I. Riflessioni di S. Pier Damiani sulla morte dei papi // Rivista di ascetica e mistica. Vol. 3. 1978. P. 240–245; Schmidt T. Alexander II. (1061–1073) und die römische Reformgruppe seiner Zeit. Stuttgart, 1977. S. 181–182.

14

Бурное избрание Александра II, прошедшее в Риме 1 октября 1061 г. под влиянием Гильдебранда, будущего Григория VII (1073–1085), встретило сопротивление большой группы епископов, не довольных программой реформ, задуманных папством. Синод, собравшийся в Базеле, избрал другого папу – епископа Пармы Кадало, взявшего имя Гонория II (1061–1064).

15

Die Briefe. S. 189: «Aliquando certe, si rite teneo, a me sollicite requisistis, quae michi causa videretur, cur apostolicae sedis antistes nunquam diutius vivat, sed intra breve temporis spacium diem claudat extremum, adeo ut post beatum Petrum apostolum, qui per quinque circiter annorum lustra presedit, nemo postmodum Romanorum pontificum hoc spacium praesulatus aequaverit, modernis immo temporibus vix quispiam in predictae sedis culmen evehitur, qui metam quattuor vel ut multum quinque transcendat annorum». Александр II и раньше обращался к Петру за разъяснениями по волновавшим его вопросам. См., например, пролог к «Житию св. Родульфа, епископа Губбио» (PL. T. 144. Col. 1009) и письмо I 12 (PL. T. 144. Col. 214). Schmidt T. Op. cit. S. 181). Дамиани написал Александру II целых девять писем. Еще будучи епископом Лукки, Ансельмо ди Баджо сопровождал Петра в важной поездке в Милан 1059 (ibid. S. 63). Вообще Дамиани, приор аббатства Фонте Авеллана, активно участвовал в римских делах со времен Григория V (1045–1046) и входил в узкий круг советников Льва IX (1048–1054). Стефан IX (1057–1058) сразу дал ему высокую должность кардинал-епископа Остии, тем самым поместив на вершину кардинальской иерархии.

16

Дамиани утверждает, что внимательно читал «Папскую книгу». Disceptatio Synodalis. MGH. Libelli de lite. Bd. I. S. 79: «Percurre mecum aecclesiasticae antiquitatis historias, Romanorum presulum catalogum studiose disquire». О св. Петре: Liber Pontificalis. Vol. I. P. 118 (далее: LP): «Petrus ingressus in urbe Roma, Nerone Cesare, ibique sedit cathedram episcopatus ann. XXV m. II d. III». См. также: Catalogo Liberiano // LP. Vol. I. P. 3: «Petrus ann. XXV mens. I d. VIII». Источники: DACL. Vol. 14/1. Paris, 1938. P. 844–845. Число 25 фигурирует во всех древних списках римских епископов. Klauser Th. Die Anfänge der römischen Bischofsliste // Bonner Zeitschrift für Theologie und Seelsorge. Bd. 8. 1931. S. 210–211. Наиболее правдоподобным считается тезис К. Шмидта: легенда о Симоне Маге помещает приезд Петра в Рим самое раннее на 42 год, а начало служения Лина епископские списки помещают на 67 или 68 год, поэтому возникла уверенность, что на деятельность Петра в Риме приходятся как раз 25 лет. Schmidt C. Studien zu den Pseudo-Clementinen. Leipzig, 1929. S. 359 ff. См. также Caspar E. Die älteste römische Bischofsliste. Kritische Studien zum Formproblem des eusebischen Kanons sowie zur Geschichte der ältesten Bischofslisten und ihrer Entstehung aus apostolischen Sukzessionsreihen. Berlin, 1926. S. 208.

17

Современная реконструкция хронологии LP подтверждает наблюдения Дамиани (первые восемь веков, до Адриана I, в таблицах LP. I. P. CCLX–CCLXII; период 795–1458 гг.: ibid. II. Р. LXXV–LXXVIII). Из девяноста понтификов от св. Петра Адриана I (795) лишь трое достигли 21 года: Сильвестр I (314–335), Лев I (440–461) и Адриан I (772–795). Чуть меньше четверти (23, 33 %) правили от 10 до 20 лет, три четверти (72, 22 %) – менее десяти, четырнадцать пап – меньше года, пятнадцать – год-два, шестнадцать – от трех до пяти. Период между Каролингами (Лев III, 795 г.) и предшественником Александра II Николаем II (1058–1061) дает цифры, еще лучше подтверждающие тезис Дамиани: 58 из 63 понтификатом (92 %) длились меньше 10 лет, только пять (8 %) – 11–20 лет. За три с половиной века 22 понтифика (37 %) прожили меньше года в служении. Ни один не перешел двадцатилетнюю черту. Между Сильвестром II (999–1003) и Николаем II (1058–1061) средний срок понтификата серьезно снизился. Почти половина из 17 законных с точки зрения «Папской книги» пап, правивших в 998–1061 гг., восемь (47 %) правили меньше года (антипапы списками не учитываются). Ни один понтификат не продлился больше 12 лет. Чем ближе к «сегодня», о котором пишет Дамиани, тем очевиднее проступает «краткосрочность» понтификатов. Из семи пап, возглавлявших кафедру Петра в 1045–1061 гг., только три прожили больше года, двое – больше двух лет, один – больше пяти. Иными словами, в 998–1044 гг. средний срок служения составил 77 месяцев, в следующем периоде (1045–1061 гг.) – не больше двадцати трех. Крайние точки – 24 дня (Дамас II) и пять лет, два месяца и семь дней (Лев IX).

18

Согласно «Папской книге», источнику Дамиани, св. Петр погиб в один день с св. Павлом через 38 лет после Страстей Христовых, то есть в 67 году (LP. I. 118; 119. N. 12).

19

Die Briefe. S. 189: «Quod considerantibus prodigialis, ut ita loquar, stupor oboritur, quoniam haec breviter vivendi necessitas, quantum ad nostram notitiam, in nulla alia totius orbis aecclesia reperitur».

20

Ibid. S. 190: «Sed quispiam fortassis obiciat, cur et regibus haec eadem vivendi brevitas non occurrat? Nam et Octavianus Augustus quo imperante salvator mundi de virgine nasci, et David rex, de cuius stirpe dignatus est propagari, alter quinquaginta sex, alter quadraginta annorum curriculis in regali fastigio floruerunt. Post quos et alii videlicet utriusque regni principes, etsi minuscule, non tamen ad instar Romanorum pontificum brevissima regnaverunt temporum quantitate».

21

Ibid. S. 190: «Sed in quantum mortalibus divinae dispensationis revelatur archanum, videtur nobis, quia idcirco hoc iudicii caelestis ordo disponit, ut humano generi metum mortis incutiat, et quam despicienda sit temporalis vitae gloria, in ipso gloriae principatu evidenter ostendat. Quatinus dum praecipuus hominum tam angusti temporis compendio moritur, tremefactus quisque ad praestolandi sui obitus custodiam provocetur, et arbor humani generis, dum cacumen ac verticem suum tam facile corruisse considerat, flatu concussa formidinis in suis undique ramusculis contremiscat».

22

Ibid. S. 192: «Et sicut sol, quia solus lucet, si eclipsin forte sustineat, presto necesse est, ut tenebras totus ubique mundus incurrat, sic papa cum ex hac vita recedit, ilico quia unus in mundo est, longiqua regnorum spacia mortis eius fama percurrit. Et consequens est, ut quos tam sublimis singularisque personae casus obturbat, propriae quoque vocationis exitum tremefactis visceribus expavescant».

23

Ibid. S. 190–191: «Ad quod facile respondetur, quia cum unus omni mundo papa praesideat, reges autem plurimos in orbe terrarum sua cuiusque regni meta concludat, quia quilibet imperator ad papae vestigia corruit, tanquam rex regum et princeps imperatorum cunctos in carne viventes honore ac dignitate praecellit. Unde quolibet rege defuncto aministratione eius regnum tantummodo, cui praeerat, destituitur, cum vero sedis apostolicae pontifex moritur, universus tamquam communi patre mundus orbatur. Quid enim Africa de regibus Asiae, aut quid Ethiopia de principibus sentit Hesperiae? Nam, sive moriantur, sive vivant, quia procul a se remoti sunt, utrumque indifferenter ignorant». Ibid. S. 191–192: «Porro quia terreni principes regni sui quisque, ut dictum est, limitibus includuntur, causa non est, cur per alienas mundi provincias eorum obitus diffundatur; papa vero, quia solus est omnium aecclesiarum universalis episcopus, cum luce privatur, mors eius per ampla terrarum regna diffunditur».

24

Ibid. S. 190–191: «Seculares ergo principes quia diversae mortis casibus exponuntur, cor audientium eorum exitu non terretur; papae vero vita, quia sola naturalis obitus lege concluditur, eius ex hac vita transitus sine gravi formidine non auditur».

25

Ibid. S. 192–199.

26

Ibid. S. 188: «Cur papa non diutius vivat et quod hominum usibus quaeque creatura deserviat». См. там же список рукописей.

27

Ibid. S. 199: «Quid autem sine his sit homo, perspicue diffinit scriptura, cum dicit: Stelle non sunt mundae in conspectu eius, quanto magis homo putredo et filius hominis vermis?» Ср.: Иов 25: 5. «Unde et Abraham cum ad summae collocutionis culmen attollitur, cum divinae familiaritatis gratiam peculiariter promeretur, huius humilitatis recordatione deprimitur, cum dicit: Loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis et cinis?» Ср.: Быт 18: 27.

28

Ibid. S. 200: «Nam et apud Grecos haec tenere consuetudo perhibetur, ut cum imperator, quis in dignitate creatur, mox ut imperialibus fuerit infulis redimitus, coronae simul ac sceptri gloria decoratus, cum denique procerum vallatur obsequiis, cum excipitur modulantibus psallentium choris, quidam sibi praesto fit obvius, qui videlicet una manu vasculum plenum mortuorum ossibus ac pulveribus offerat, in alia vero stuppam lini suptiliter pexam ac pilis pensilibus molliter demolitam, cui protinus ignis adhibetur, et repente in ictu oculi flamma subito vorante consumitur, ut in altero debeat considerare, quod est, in altero valeat videre, quod habet. In cineribus siquidem se cinerem recognoscit, in stuppa iam colligit in die iudicii, quam subito mundus ardebit. Quatinus dum se simul ac sua tam vana tam floccipendenda considerat, de imperialis culminis ascenso fastigio nullatenus insolescat. Et dum possessor atque possessio subiacere communi omnium casui non ambigitur, iam quasi de singulari dignitatis apice, qui ad summa provectus est, non infletur». Об источниках см.: Treitinger O. Die oströmische Kaiser und Reichsidee nach ihrer Gestaltung im höfischen Zeremoniell. Jena, 1938. S. 148; М. Ренчлер считает, что эти сведения Дамиани предоставил некий монах из латинского монастыря Девы Марии в Константинополе, к которому тот однажды писал (письмо 130). Rentschler M. Griechische Kultur und Byzanz im Urteil westlicher Autoren des 11. Jahrhunderts // Saeculum. Bd. 31. 1980. S. 108. Briefe. S. 200. N. 30.

29

Ibid. S. 200: «Pulchrum ergo mundanae conditionis ordinem homo consideret, et dum suis usibus omnia cernit attribui, non sibi sed suo referat gratias conditori. Lenocinantem mundi gloriam sub iudicii sui calcibus deprimat, vigorem carnis aridum iam pulverem credat, diem suae vocationis tanquam speculum suis semper obtutibus anteponat, districtum ultimae discussionis iudicium contremiscat. Quatinus dum nunc creatoris sui legibus subditur, qui inter creaturas, quae terrenae sunt, videtur insignis, in caelesti quoque gloria veraciter sit sublimis».

30

Так Райан толкует пассаж, в котором встречается выражение universalis episcopus. Ryan J. J. Saint Peter Damiani and His Canonical Sources. Toronto, 1956. P. 103–105. Hofmann K. Der ‘Dictatus Papae’ Gregors VII. Paderborn, 1933. S. 34. См. также: Löwe H. Kaisertum und Abendland in ottonischer und frühsalischer Zeit // Historische Zeitschrift. Bd. 196. 1963. S. 529–562.

31

«Papa brevis vox est, sed virtus nominis huius / Perlustrat quicquid arcus uterque tenet». Versus 669–670. Grauert H. Magister Heinrich der Poet von Würzburg, und die römische Kurie. München, 1912. S. 91.

32

Briefe. S. 192: «Ubi notandum, quam velit omnipotens Deus Romani pontificis vitam hominibus in aedificatione prodesse, cuius etiam mortem decrevit saluti gentium ministrare».

33

В послании кардиналам осенью 1057 года (ibid. Bd. II. S. 57 N. 48) Дамиани утверждает, что универсализм Латерана, куда стекаются «народы со всего мира», накладывает моральные обязательства на того, кто там живет: «Porro quia ad Lateranense palatium a diversis populis de toto terrarum orbe confluitur, necesse est, ut ibi prae ceteris uspiam locis, recta semper vivendi sit forma, districta teneatur assidue sub honestis moribus disciplina».

34

Ibid. Bd. III. S. 192: «Quanto studio debet lucris animarum, dum advivit, insistere, cuius etiam mors providetur ad creatorem suum animas hominum revocare, ut dum se patrem orbis esse considerat, ab inculcanda tot filiis hereditate desidia non torpescat».

35

De Heusch L. E2crits sur la royauté sacrée. Bruxelles, 1987. Р. 232. О проблеме насильственной смерти см. также: Id. The Sacrificial Body of the King // Fragments for a History of the Human Body / Еd. M. Feher et al. Vol. III. New York, 1989. P. 387–394.

36

LP, II, 297: «Dum haec Romae agerentur, Albertus, Allatrinus episcopus, quicquid affuturum esset per oraculum vidit. Religioso cultu quedam persona ibi apparuit, quae interroganti quis domno Urbano succederet, respondit: "Rainerius. – Ut quid? inquit. Propter fidem et constantiam, ait ille, elegit eum Dominus". Et iterum: "Putasne, inquit ille, vivet?" "Vivet, ait, sedebitque". Et ostendit id scriptum: Quater quaterni ternique. Episcopus sciturus rem Romam venit. Quem ut vidit intronizatum et papam: Quod vidi, inquit, Deo gratias, video; et tu quantum vives videas. Et ait: Quater quaterni ternique. Hoc numero X et VIIII annorum tempus exprimitur; et cum tot dies, ebdomadae et menses eo superstite iam transierint, vitam eius ad totidem annos produci per Dei gratiam expectamus».

37

LP. II. P. 323: «Sed nulla potentia longa».

38

Bernardus Claraevallensis. Epistola 238 // PL. 182. Col. 430–431: «In omnibus tamen operibus tuis memento te esse hominem, et timor eius qui aufert spiritum principum semper sit ante oculos tuos. Quantorum in brevi Romanorum pontificum mortes tuis oculis aspexisti? Ipsi te praedecessores tui tuae certissimae et citissimae decessionis admoneant, et modicum tempus dominationis eorum, paucitatem dierum tuorum nunciet tibi. Jugi proinde meditatione inter huius transeuntis gloriae blandimenta memorare novissima tua, quia quibus successisti in sedem, ipsos sine dubio sequeris ad mortem». Jacqueline B. Episcopat et papauté chez saint Bernard de Clairvaux. Sainte-Marguerite-d’Elle, 1975. P. 196. Канчельери утверждает: «Размышления св. Бернарда замечательны, потому что ни один понтифик не достиг 25 лет, о чем он пишет Евгению III в "О размышлении" (lib. 3. cap. 2. sect. 5. epist. 104), где спрашивает его, сколько смертей пап он видел недавно в Риме». Последняя фраза из цитированного письма 238, но невозможно найти фразу о 25 годах, она отсутствует в трактате «О размышлении». Cancellieri F. Storia de’ solenni possessi dei sommi pontefici detti anticamente processi o processioni dopo loro coronazione dalla basilica Vaticana alla Lateranense. Roma, 1802. P. 54. N. 1.

39

Bernardus Claraevallensis. De consideratione. II, IX, 18. О contemptus mundi см.: Bultot R. Op. cit.; Sot M. Mépris du monde et résistance des corps aux XIe et XIIe siècle // Médiévales. Vol. 8. 1985. P. 6–17.

40

Johannis Saresberiensis episcopi Carnotensis Policratici sive De nugis cvrialivm et vestigiis philosophorum libri VIII. VIII. XXIII / Ed. C.I. Webb. Oxford, 1909. P. 814–815.

41

Giovanni di Salisbury. Policraticus. L’uomo di governo nel pensiero medievale. Milano, 1984. Р. 297–298. Тема тяжести папского служения нашла необычное освещение в символической интерпретации папского паллия, развитой Гильомом Дюраном. Его нагрудная часть символизирует «заботы и треволнения папы, которыми все время исполнены его сердце и грудь». Rationale divinorum officiorum. III, XVII, N. 4. Venetiis, 1568.

42

Francesco Petrarca. Le Familiari. IX, 5 / ed. V. Rossi. Firenze, 1933. P. 229. Dotti U. Un copricapo più leggero per Bonifacio VIII // Belfagor. Vol. 32. 1977. P. 459–462. Уго Дотти отсылает к «Мистерии-буфф» Дарио Фо (1969), где Бонифаций VIII на время преспокойно снимает митру («ох и тяжела же она!») и берет головной убор полегче. Нахлобучив шапку, он вослицает: «а эта ничего!».

43

Robertus de Torineio. Chronica // MGH. SS. Bd. VI. S. 531.

44

Имеется в виду топос 25 лет Петра, а не тема краткости, периодически возникавшая. Биргитта Шведская утверждает, что Христос велел ей сказать Урбану V (1362–1370): «Время твое кратко, бодрствуй и следи за тем, чтобы спаслись вверенные тебе души». Revelationes Sanctae Birgittae. Reuelaciones extrauagantes. Сap. XLIV / Еd. L. Hollmann. Uppsala, 1956. P. 160.

45

Magri D. Hierolexicon. Roma, 1677. P. 444: Д. Магри отсылает к некому «древнему обычаю, согласно которому во время коронации папы вспоминали такие слова: святой отец, ты не увидишь дней Петра». Ср.: Sarnelli P. Lettere Ecclesiastiche. Vol. VI. Venezia, 1716. P. 71–73 (Lettera XXXVI: perché si dica del Papa: Non videbit dies Petri). Медзадри оспорил существование обряда, не зафиксированного ни средневековыми, ни современными ему источниками. Mezzadri B. Dissertatio critica-historica de vigintiquinque annis Romanae Petri Cathedrae adversus utrumque Pagium. Romae, 1750; Papenbroch D. Conatus chronico-historicus ad catalogum Romanorum pontificum. AASS. Maii VIII. Col. 14. Канчельери тоже отверг «устаревшее мнение, что новому папе говорили Non videbis dies Petri, чтобы предупредить его, что ему не прожить более 25 лет, самый долгий срок, который различные мнения о его служении ему приписывали». Cancellieri F. Op. cit. P. 54.

46

Antoninus, archepiscopus Florentinus. Chronicon. Titulus XXII. Cap. VII. Lugduni, 1586. P. 486: «Benedictus autem Apostaticus relictus ab omnibus in insulam Paniscolae cum paucis se contulit, ubi manens in sua pertinacia transivit annos Petri ad cumulum suae damnationis: nec mirum, quia non in sede Petri, moriensque docuit eligendum unum».

47

Первое издание: Roma, C. Sweynheym, A. Pannartz, 1468 (= Hain-Copinger *13939). За ним последовало еще пятнадцать за 20 лет (1468–1488). Мы пользовались этим изданием: Rodorici episcopi Zamorensis… Speculum vitae humanae… intermixto de brevitate vitae pontificum Romanorum. Lib. II. Cap. 1–7. Frankfurt, 1689. S. 201–257. Рассуждение о краткости жизни папы занимает целых три главы второй книги и представляет собой отдельный трактат, если так можно интерпретировать общее название. См.: O’Malley J.W. Praise and Blame in Renaissance Rome. Rhetoric, Doctrine, and Reform in the Sacred Orators of the Papal Court, c. 1450–1521. Durham, North Carolina, 1979. P. 179.

48

Rodorici. Op. cit. P. 226: «De causis et rationibus huius brevitatis vitae in eisdem summis Pontificibus, potius, quam in aliis Monarchiis et Principatibus… Rapiuntur quidem summi praesules, et citissime post assumptionem moriuntur: adeo ut post eorum praecessorem Petrum Apostolum, qui per quinque circiter annorum lustra Ecclesiae praefuit, nullus post cum Successor hoc spatium pontificatus aequavit… Quinimo si moderna libet tempora contemplari: vix ad Romanum sedis culmen evehitur, qui paucorum metas transcendat annorum».

49

Ibid. Р. 230: «in dimidio annorum suorum ab hac luce subtractus»; 230: «sed et cum aequissimus arbiter existat, ita suis ministris et fidelibus vitam distribuit, ut nec alter ex recepto beneficio superbiat, nec alii ejus felicitati invideant»; 226: «Quae siquidem brevis vitae necessitas, cum dignitati annexa videatur, merito apud homines natura ipsa vivere cupidos, praecipue sedentes in ea cathedra omnium mortalium infeliciores, et calamitosiores reputandi sunt».

50

Ibid. Р. 250: «Inferimus brevissimas duas conclusiones. Prima est, quod Romanus Pontifex recte et pie praesidens, licet paucis annis post Papatum in mundo fuerit, longo tamen tempore vivit, cujus ratio est, quia totum tempus sui pontificatus sibi lujcratus est, fuitque sibi idem tempus vivum. Secunda conclusio est, quod si Romanus Pontifex non recte nec pie in Papatu vixerit, licet centum annis in eodem Pontificatu fuerit, tamen non diu, imo brevissimo tempore censendus est praesidere: cujus ratio est, quia residuum imo totum tempus sui pontificatus mortuum est». Р. 251: «Papa igitur, si inutiliter et reprehensibiliter in Papatu vivit, parum vivit». Р. 256: «Cum ergo Romanus Pontifex pie regit, semper in ejus meditatione mortem praestolatur, illamque exoptat, quare recte parum vivit, quia parum vitam existimat».

51

Ibid. Р. 249: «Dicimus enim, quia hac utilitate ex tali verisimili timore provenienti non eget Ecclesia»; «Plusque moeroris et plurimorum florentium juvenum praematura morte concipimus, quam ex senis unius naturali morte, maximis curis et solicitudinibus constipati».

52

Ibid. Р. 249. «Or per più grado suo, per più suo merto / Fa forza al tempo e lo ritorna indietro / Perché ei varchi d’assai gli anni di Pietro». Посвящение к трагедии «Орация» 1 сентября 1546 года. Цит. по: Besso M. Roma e il Papa nei proverbi e nei modi di dire. Roma, 1904. Р. 201.

53

О различных изданиях «О том, как продлить жизнь человека больше, чем на 120 лет», De vita hominis ultra CXX annos protrahenda, см.: Marini G. Degli archiatri pontificij. Vol. I. Roma, 1784. P. 339.

54

«Я читал у Лодовико Анастазио, что какой-то родственник Урбана VIII тихонько сказал тому, когда тот лежал на смертном одре: «ты не увидишь лет Петра», non videbis dies Petri, то есть, что тому не достичь 25 лет понтификата св. Петра; у папы же слух был отменный, и он сразу ответил: «Не верится», Non est de fide». Moroni. Vol. LXXXVI. P. 68. Storia degli Antipapi. T. 2. Napoli, 1754. P. 264. Besso M. Op. cit. P. 200.

55

Burio G. (Guillaume de Bury). Romanorum pontificum brevis notitia. Padova, 1726. P. 364: «Sint licet assumpti uvenes ad Pontificatum, Petri annos potuit nemo videre tamen».

56

Simone de Magistris. Acta martyrum ad Ostia Tiberina. Roma, 1795. Р. 418: «ut Ecclesiae prodessent diutius Petri Cathedram tenuerunt; idque divinitus renovatum conspicimus in Pio VI». Cancellieri F. Op. cit. P. 54. N. 3.

57

Moroni. LIV. Р. 112: «Septimus ille hic est factus, qui rector in orbe / componet fausto numine cuncta, Pius. / Sextus ut ante Pius Petri superavit et annos, / Sic Sexti superet Septimus ipse dies». Ср.: Besso M. Op. cit. P. 200–201.

58

Bouillet M.N. Dictionnaire universel d’histoire et de géographie. P., 1851 (8a ed.). P. 1343. Энциклопедия Robert «традиционным» числом считает 32 года. Этой информацией мы обязаны Жан-Даниэлю Мореро из Лозаннского университета.

59

Huetter L. Iscrizioni della città di Roma dal 1871 al 1920. Vol. II. Firenze, 1959. P. 295–297.

60

Besso M. P. 200–201. Ср.: Schmidt T. Op. cit. S. 183.

61

Легенда о Герберте недавно заново изучена Oldoni М. Gerberto e la sua storia // Studi Medievali. Serie 3. Vol. 18. 1977. P. 629–704; Id. A fantasia dicitur fantasma (Gerberto e la sua storia) // Ibid. Vol. 21. 1980. P. 493–622; Vol. 24. 1983. P. 167–245. См. также: Riché P. Gerbert d’Aurillac, le pape de l’an mil. P., 1987; Gerberto. Scienza, storia e mito. Bobbio, 1985.

62

Guillelmus Godellius. Chronicon // MGH. SS. Bd. XXVI. S. 195: «Huius vero nunc antistitis sepulcrum fertur tale indicium de Romani pontificis morte conferre, ut paululum, antequam ipsius instet finis, tantam de se humoris inundantiam effundat, ut in circuitu sui lutum faciat. Si vero cardinalis aliquis vel persona quelibet magna in cetu clericorum summe sedis migrare per mortem debet, super se sepulchrum tantum aque emittat, ut irrigari videatur. Hec de prefato Gerberto papa ab aliis audivi; utrum vero sint subnixa veritate, lectoris arbitrio inquirenda derelinquo».

63

«Краткий жизни своей остаток Герберт искренно освятил прилежным и суровым покаянием и скончался в добром исповедании. Он погребен в церкви блаженного Иоанна Латеранского в мраморной гробнице, что непрестанно покрывается испариной, но капли сливаются в струю лишь ради того, чтобы предречь кончину кого-нибудь из римских богачей. Говорят, когда папе предстоит переселиться из этого мира, ручеек стекает на землю, а когда кому-нибудь из знати – изливается до третьей, четвертой, даже до пятой части высоты, как бы обозначая достоинство каждого струею скудней или обильней». Вальтер Мап. Забавы придворных / Пер. Р.Л. Шмаракова. СПб., 2020. С. 143. Ср. у Альберика из Трех Источников: MGH. SS. Bd. XXIII. S. 777: «Quod autem tumba eius guttas quasi lacrimarum emittat, quando aliquis papa vel aliquis cardinalis magnus mortuus est, satis probatum est et satis vulgatum».

64

Diacono Giovanni. Liber de Ecclesia Lateranensi // Valentini R., Zucchetti G. Codice topografico della città di Roma. Vol. III. Roma, 1946. P. 348: «In eadem quoque porticu iacet Gerbertus, Remorum archiepiscopus, qui, papa effectus, Silvester est appellatus: cuius saepe sepulcrum, etiam in serenissimo aëre, cum non sit in humido loco, aquarum guttas (quod satis est hominibus admirandum) visibiliter emanat». Первая редакция «Описания» появилась вскоре после понтификата Александра II (1061–1073). Ibid. P. 318–325. См. также: Graf A. Miti, leggende e superstizioni del Medio Evo. Vol. II. Torino, 1893. P. 33–34.

65

Отказ от ватиканского некрополя стал важным новшеством: Иоанн X первым завещал похоронить его в черте города, intra muros. Но в Х веке Латеран еще не был настоящим папским некрополем. Некоторые могилы по-прежнему размещали в Ватикане и других римских базиликах: Иоанн XIII († 972) оказался в Сан Паоло фуори ле мура, Бенедикт VII († 983) – в Санта Кроче ин Джерузалемме, Дамас II († 1048) – в Сан Лоренцо фуори ле мура. Picard J.-Ch. Étude sur l’emplacement des tombes des papes du IIIe au Xe siècle // Mélanges d’archéologie et d’histoire. Vol. 81. 1969. P. 725–782; Herklotz I. "Sepulcra" P. 91–92; Borgolte M. Petrusnachfolge und Kaiserimitation. Die Grablegen der Päpste, ihre Genese und Traditionsbildung. Göttingen, 1989. S. 127–137.

66

«Папская книга» объясняет решение Пасхалия II тем, что Латеранская базилика – «настоящая резиденция папы». LP. Vol. II. P. 305: «ab ipsis patribus honorifice est deportata in basilicam Salvatoris, in sede propria, in patriarchio, dextro latere templi, in mausoleo purissimi marmoris talapsico opere sculpto». Herklotz I. Op. cit. P. 91–97. Borgolte M. Op. cit. S. 354–355; Stroll M. Symbols as Power. The Papacy following the Investiture Contest. Leiden, 1991. P. 185–187.

67

Deér J. The Dynastic Porphyry Tombs of the Norman Period in Sicily. Cambridge (Mass.), 1959. P. 146–154.

68

Ibid. P. 152. Факт запомнился современникам. Четыре автора свидетельствуют, что папу похоронили в порфирном саркофаге, служившем некогда могилой императору Адриану. Herklotz I. Op. cit. P. 97. N. 67. Кардинал Джерардо, будущий Луций II, в 1137 году пишет Иннокентию II: «Церковь избрала и венчала тебя императором (caesarem) и повелителем мира». Цит. по: Caspar E. Petrus Diaconus und die Monte Cassineser Fälschungen. Berlin, 1909. S. 258; Deér J. Op. cit. P. 148. N. 112. О хвалебных laudes имперского типа по отношению к Иннокентию II см.: LC. Vol. II. P. 173. См. также: Herklotz I. Der Campus Lateranensis im Mittelalter // Römisches Jahrbuch für Kunstgeschichte. Bd. 22. 1985. S. 13–14; Kantorowicz E.H. Laudes Regiae: A study in Liturgical Acclamations and Mediaeval Ruler Worship. Berkeley, Los Angeles, 1946. P. 129, 143; Stroll M. Op. cit. P. 183.

69

Побежденные воины, скованные и с опущенными головами идут впереди процессии победителей на конях. Эта иконография восходит к римскому императорскому церемониалу. Herklotz I. Op. cit. P. 116, 124–128.

70

Deér J. Op. cit. P. 151.

71

«Описание Латеранской базилики» называет папу «имперским епикопом, imperialis episcopus: Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. P. 345. Канонисты XII в. Старались обосновать концепцию папы как «истинного исператора», verus imperator. См.: Stickler A.M. Imperator vicarius papae. Die Lehren der französisch-deutschen Dekretistenschule des 12. und beginnenden 13. Jahrhunderts über die Beziehungen zwischen Papst und Kaiser // Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung. Bd. 62. 1954. S. 165–212; Stroll M. Op. cit. P. 180–192. Могилы Евгения III (1145–1153) и Адриана IV (1154–1159) в базилике св. Петра тоже отсылали к имперскому символизму порфира: первая была из гранита, который мог восприниматься аналогом порфира, вторая – из нескольких сортов камня, среди которых наверняка и порфир. Надгробный камень Луция III († 25 ноября 1183 г.) в Веронском соборе – веронский красный мрамор – тоже по цвету близок порфиру. Herklotz I. Op. cit. P. 114–116. Последнюю точку зрения не поддерживает Гарднер: Gardner J. The Tomb. P. 30. Два ангела возлагают тиару на голову папы, то есть покойный изображен во время коронации небесными силами, божеством. Обращение к византийской имперской иконографии, как верно заметил Херклоц, означало «глубинное отождествление папской власти с императорской». В XIII веке традиция порфирных папских саркофагов продолжилась: Гонория III (1216–1227) похоронили в Санта Мария Маджоре в «порфировом саркофаге», concha porfyretica. Catalogus pontificum Romanorum Viterbiensis // MGH. SS. Bd. XXII. S. 352; Deér J. Op. cit. P. 152. Карл I Анжуйский для могилы Иннокентия V († 1276) велел своему римскому викарию отыскать «саркофаг из порфира или иного красивого камня», достойного латеранских гробниц. Laurent M.-H. Le bienheureux Innocent V (Pierre de Tarentaise) et son temps. Città del Vaticano, 1947. P. 418. N. 14. В 1177 году в Венеции Александр III принял покаянную проскинезу Фридриха Барбароссы, стоя на порфирном круге, который и сейчас можно видеть перед базиликой св. Марка (Deér J. Op. cit. P. 155). Согласно «Императорскому коронационному чину C», во время «осмотра», scrutinium, папа и император сидели на тронах, ставившихся на широкий круг в базилике св. Петра. Уже при Пасхалии II, в ключевой момент борьбы за инвеституру, систематическое применение порфирных четверолистников в украшении полов римских церквей четко говорило об imitatio imperii. Glass D. Papal Patronage in the Early Twelfth Century. Notes on the Iconography of Cosmatesque Pavement // Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. Vol. 32. 1969. P. 386–390.

72

Schramm P.E. Kaiser, Rom und Renovatio. Leipzig, Berlin, 1929.

73

Martinus Polonus. Chronicon pontificum et imperatorum // MGH. SS. Bd. XXII. S. 432: «Sepultusque est in ecclesia Lateranensi, et in signum misericordie consecute sepulchrum ipsius tam ex tumultu ossium, quam ex sudore presagium est morituro pape, sicut in eodem sepulchro est litteris exaratum». Известно, что легенда об испарине на могиле Сильвестра II и громе костей родилась из неправильного прочтения надписи, помещенной на ней одним из его преемников – Сергием IV (1009–1012). Первая строка заканчивалась словами, намекавшими на звук трубы в день, когда придет Господь: venturo Domino conferet ad sonitum. Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. Vol. III. P. 348. N. 5. Эпитафия, найденнная в 1648 году, сохранилась: LP. Vol. II. P. 263. N. 4. Словосочетание venturus Dominus, «грядущий Господь», истолковали как «будущий папа», и его приход действительно должен был возвестить какой-нибудь звук. Версия Мартина прижилась. В XIII веке ее воспроизвели «Цветы времен». Flores temporum, ed. O. Holder-Egger // MGH. SS. Bd. XXIV. S. 245: «Ubi dum celebraret, ex demonum strepitu mortem timens, publice confessus est; et pedibus ac manibus amputatis, super bigam cum equo domito positus, ad Lateranensem ecclesiam est devectus. Cuius sepulchrum insudat vel strepit, quando papa mortuus est; et hoc est in signum misericordie consecute». За ними последовали в начале XIV века «Хроника первосвященников» Льва из Орвьето, доведенная до 1312 года (Graf A. Vol. II. P. 74–75), и «История римских пап» Рикобальдо Феррарского (RIS. Vol. IX. P. 172–173). В XV веке она закрепилась в новой версии «Папской книги» (LP. Vol. II. P. 263).

74

См. статью «Résidences pontificales (Moyen Âge)» в Dictionnaire de la papauté.

75

Папская канцелярия пользовалась папирусом до 1057 года: Wattenbach W. Das Schriftwesen im Mittelalter. Graz, 1958. S. 110. Папирус произрастал в Южной Италии и даже в Риме до недавнего времени.

76

LC. Vol. II. P. 149. N. 34: «Finita missa, acolitus debet tollere papirum et intingere in oleo candele et diligenter extergere et portare ad palatium ante pontificem, dicens: Jube, domne, benedicere. Pontifex benedicit, ille vero dicit: Hodie fuit stacio ad sanctam Savinam, que salutat te. Pontifex respondet: Deo gratias. Acolitus representat ei papirum; qui osculatur eum pro devotione sancte, et dat eum cubiculario. Cubicularius reponit diligenter et observat usque ad mortem pontificis. Et sic fit in omnibus stacionibus. Ad mortem facit ex eis pulvillum et ponit sub capite ejus in sepulchro».

77

Литургический материал «Одиннадцатого чина» трудно датируем, частично он восходит, возможно, даже к X веку: Schimmelpfennig B. Die Bedeutung Roms im päpstlichen Zeremoniell // Rom im hohen Mittelalter. Studien zu den Romvorstellungen und zur Rompolitik vom 10. bis zum 12. Jahrhundert. Sigmaringen, 1992. S. 58.

78

Sextus Pompeus Festus. De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome / Ed. W. M. Lindsay. Leipzig, 1913. S. 473: «Struppi vocantur in pulvinaribus orum capitibus ponuntur». В «Эпитоме» Павла: «Struppi vocabantur in pulvinaribus fasciculi de verbenis facti, qui pro deorum capitibus ponebantur». Cancellieri F. De secretariis basilicae Vaticanae veteris ac novae libri II. Roma, 1786. P. 971–972: «Quae quidem fortasse cuidam in mentem revocabunt, quae tradit Festus de struppis, sive fasciculis de verbenis, qui pro Deorum capitibus in pulvinaribus ponebantur».

79

Mansi. Vol. XX. P. 749: «Omnes tam clerici quam laici, tam viri quam mulieres die illo cineres supra capita sua accipiunt» (Собор в Беневенто). Cabrol F. Cendres // Dictionnaire d’archéologie et de liturgie chrétiennes. Vol. 2/2. Paris, 1910. P. 3041–3042. Первым об этом жесте в начале Х века писал Регинон Прюмский, но он предписывался лишь кающимся: De ecclesiasticis disciplinis. I. 291 // PL. Vol. 132. Col. 245. В том же духе выражался Руперт Дойцский, De divinis officiis. IV. X // PL. Vol. 170. Col. 98. Понятно почему в первых десяти церемониальных римских чинах, ordines Romani, в связи с великопостной средой пепел не упоминается: Ordo I // PL. Vol. 78. Col. 949; Ordo X // PL. Vol. 78. Col. 1017ss.

80

LC. II. P. 149. N. 34: «Quarta feria initium Quadragesime, statio ad sanctam Savinam et collecta ad sanctam Anastasiam, ubi dominus papa cum tota curia venit, ibique indutus ipse et omnes alii ordines ascendunt ad altare. Ibi domnus pontifex dat cinerem, et primerius cum scola cantat antiphonam Exaudi nos Domine. Facta collecta, pontifex discalciatus et omnes alii cum processione pergunt ad sanctam Sabinam». Список источников папского пепельного ритуала: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher S. 385.

81

Andrieu M. Le pontifical romain. Vol. I. Città del Vaticano, 1938. P. 209–210. N. XXVIII: «1. Feria quarta in capite ieiunii procedit pontifex Romanus ad Sanctam Anastasiam ubi fit collecta. In primis vero minor presbiterorum cardinalium benedicit cineres dicens…; 5…Interim ponit Romanus pontifex vel sacerdos cineres super capita virorum ac mulierum, dicens: Memento, homo, quia pulvis es et in pulverem reverteris». Быт 3:19. Ср.: Быт 18:27, Иов 34:15.

82

Albinus. LC. Vol. II. P. 129. N. 15; Cencio. LC. Vol. I. P. 294: «Dominus papa circa mediam tertiam equitat cum episcopis et cardinalibus ad sanctam Anastasiam, et recepta processione a clericis ipsius ecclesie intrat sacrarium et induit se cum cardinalibus et aliis ordinibus. Interim autem cinis benedicitur a juniori presbitero cardinali. Deinde dominus papa vadit cum cardinalibus et scola cantorum ad sedem post altare, et presentato ei cinere, prior episcoporum imponit ei cinerem, dicens hec verba: Memento quia pulvis es, et in pulverem reverteris. Postquam vero domnus papa imponit cinerem episcopis, cardinalibus, et aliis ordinibus. Quibus expletis, primicerius cum scola cantorum incipit antiphonam Exurge Domine, adjuva nos».

83

Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Ordinal of the Papal Court from Innocent III to Boniface VIII and Related Documents. Fribourg, 1975. P. 181–183: «Tunc dominus papa vadit ad dictam ecclesiam, comitate eum tota curia et dicit ibi sextam, quia antequam descendit de palatio debet dicere tertiam. Postquam imponitur ei cinis benedictus a priore episcoporum. si presentes sunt. sin autem a priore presbiterorum. Deinde dominus papa ipse imponit cineres super capita omnium dicens ita Memento homo quia pulvis. Post hec ordinatur processio. Si dominus papa vult pergere pedes. debet se induere vestimentis missalibus usque ad dalmaticam. post impositionem cineris debet se discalciari et indui se nigra casula et pergere processionaliter usque ad sanctam Mariam scole Grecorum et usque ad sanctam Sabinam ubi statio est. pedibus discalciatis». Эти предписания находятся уже в кодексе, содержащем «Бревиарий св. Клары» (= C; 1234–1238). См.: Ibid. P. XXIII–XXIV.

84

Paravicini Bagliani A. La mobilità della Curia romana nel secolo XIII. Riflessi locali // Società e istituzioni dell’Italia comunale: l’esempio di Perugia (secoli XII–XIV). Perugia, 1988. Р. 155–278.

85

Но только если кардинал-епископы присутствуют, иначе их заменяет старший кардинал-пресвитер. Это замечание связано, видимо, с частым отсутствием кардиналов, отправлявшихся с важными и длительными миссиями.

86

Van Dijk S.J.P., Walker J.H. Op. cit. P. 181: «Сuria debet et prelati violaceis seu nigris pluvialibus uti, presbiteri vero et diaconi cardinales planetis, capellani superpelliciis».

87

Ibid. P. 183: «Anno nono dominus B[onifacius] VIII recepit primo prelatos in cap[p]is ad reverentiam, postea omnibus indutis dedit cineres. Quibus datis, prior episcoporum dedit ei aquam ad manus lavandas, et lotis, prior presbiterorum tenuit librum dum dixit orationem et astetit sibi in tota missa».

88

Ibid. P. 371. Ср.: Ibid. P. 217.

89

«Et deposita mitra pape per diaconum cardinalem sibi assistentem a dextris, prior episcoporum cardinalium, si presens est, sin autem subprior episcoporum cardinalium, stando, et nihil dicendo, imponit cineres super caput pape ad modum crucis. Deinde idem prior genuflexus ponit caput suum inter genua pape, et papa eodem modo ponit cinerem super caput eius, dicens: Memento homo, etc.; postea osculatur genu dextrum pape». Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 189. N. 33–34. Ср.: Cancellieri F. Storia de’ solenni possessi. P. 53. N. 3; Antonelli N. Epistola de ritu inspergendi Sacri Cineris super Caput Romanorum Pontificum // De Azevedo E., S.J. Vetus Missale Romanum Monasticum Lateranense. Roma, 1754. P. 332.

90

Пепел следовало получить из пальмовых листьев прошлого года. (Вербное Воскресенье на Западе называется Пальмовым, согласно евангельской традиции – прим. пер.).

91

О целовании уст в литургическом контексте и его постепенном исчезновении см. недавнее исследование: Carré Y. Le baiser sur la bouche au Moyen Âge. Rites, symboles, mentalités. XIe – XVe siècles. P., 1992. P. 221ss.

92

Собрание Биндо Фезулани не упоминает о пепле (Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 259–260. N. LI). О посыпании его на голову понтифика говорится в рукописях Vat. lat. 4726 и Riccardiana 471. Примечание находится в ватиканской рукописи.

93

«Dominus cardinalis Bononiensis dixit missam et dedit cineres pape, et inmediate papa dedit sibi cineres ante omnes cardinales. Verum quod tunc non fuit aliquis episcopus cardinalis, et predictus dominus noster papa ordinavit quod iste modus semper observari deberet, quod ille qui celebrat imponat pape cineres, anno pontificatus sui sexto, in die sancti Mathie». Dykmans M. Op. cit. Vol. IV. P. 105 N. 250. В ту Пепельную среду в Перудже не было ни одного кардинал-епископа. Мессу отслужил болонский кардинал Козимо Мильорати, кардинал-пресвитер Санта Кроче ин Джерузалемме (1389–1404), будущий Иннокентий VII (1404–1406). Целебрант и папа по очереди посыпали друг другу головы пеплом, не соблюдая традиционную иерархию. Франсуа де Конзье дважды упоминает обряд в своем дневнике, просто чтобы упомянуть о том, что Бенедикт XIII сыпал пепел (ibid. III. Р. 357; III. Р. 402). Амейль отсылает к некой «старинной рубрике», согласно которой «служащий мессу в присутствии папы», кардинал или кто-то еще, представляет персону понтифика и поэтому должен принять пепел прежде остальных кардиналов, сразу после высшего чина кардинал-епископов. Он добавляет, что это правило в особенности соблюдается в случае со священнослужителями (ibid. Vol. IV. P. 99. N. 215; N. 212).

94

Cancellieri F. Storia. Р. 239. Ср.: Rocca A. Unde Cineres super caput spargendi usus originem trahat, et quae sibi velit? // Id. Opera omnia. Vol. I. Roma, 1719. P. 217. Согласно Агостино Патрици Пикколомини (1484–1492), главный кардинал-исповедник должен был служить мессу в Пепельную среду (Dykmans M. L’oeuvreVol. II. P. 345. N. 995). Это было новшеством: «cardinalis maior penitentiarius, qui ratione officii maioris penitentiarie ex consuetudine hodierna, aliquibus annis observata, hodie rem divinam peragere consuevit – non tamen hoc legimus in aliquibus libris cerimoniarum —… omnia paramenta pontificalia accipiat».

95

«Summus Pontifex dum Sacros Cineres suscipit, non genuflectit, et Episcopus ad eum accedit deposita Mitra, et Anulo… nec solitam formulam pronunciat, sed nichil dicendo, cineres super Pontificis caput aspergit, ut inde intelligatur, Romanum Pontificem summum esse in Ecclesia Dei Sacerdotem…, utque aliis omnibus ostendat, etsi in ea dignitate positus est, qua ceterorum hominum conditionem longe excedit, nihilominus hominem esse, et fragilis, atque infirmae naturae, mortique obnoxium… propterea Summus Pontifex, ni fallor, inspersione S. Cineris, nullis autem verbis prolatis, mortalis suae conditionis monetur». Antonelli N. Epistola. Р. 338.

96

В Новое время напряжение между бренностью и почтением к функции воплотилось и в специальном пепельном ритуале кардиналов: Paridis Grassi Bononiensis olim Apostolicarum Caeremoniarum magistri ac episcopi Pisauren. De caeremoniis cardinalium et episcoporum in eorum dioecesibus libri duo. Vol. II. Venezia, 1582. Fol. 79r-80v.

97

Сир 21:10, Ис 1:31. Насчет преходящего ср.: 1 Кор 7, 31; 1 Ин 2:17. Эти места цитирует Александр из Рёса. Alexander von Roes. Op. cit. S. 188. N. 3.

98

Elze R.Op. cit. P. 40.

99

Петр Дамиани прекрасно знал римские обычаи, поэтому его детальное описание – серьезный аргумент в пользу датировки введения ритуала пакли в папский церемониал. Иначе его рассказ не имел бы смысла. В том же направлении нужно рассматривать и присутствие пакли в безансонском богослужении, реформированном Гуго I: вполне возможно, что его ввели благодаря контактам прелата с Дамиани в 1063–1064 гг., причем как раз на тему бренности и самоуничижения. Вероятно, но не факт, что ритуал вошел в папский церемониал с XI века, то есть «когда курия, судя по всему, частично взяла на вооружение византийский придворный церемониал». Elze R. Op. cit. P. 40. Шиммельпфениг тоже задается вопросом, действительно ли ритуал пакли вошел в папскую литургию «только с папами-реформаторами». Schimmelpfennig B. Die Bedeutung Roms. S. 58; Id. Die Krönung des Papstes im Mittelalter dargestellt am Beispiel der Krönung Pius’ II. (3. 9. 1458) // Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken. Bd. 54. 1974. S. 207–208. Трактат «О краткости жизни», на котором основана эта гипотеза, указывает лишь на то, что Дамиани просто хотел проинформировать о нем получателя письма. Следует учитывать древность обрядов, описанных в Чине Бенедикта, но в отношении пакли этот аргумент не работает: станционное богослужение в Санта Мария Маджоре, в котором есть и обряд с паклей, впервые описанный каноником Бенедиктом, если верить Петру Маллию, введено при Григории VII. Во всяком случае, в коронацию обряд пакли вошел лишь в XIII столетии. Свидетельство Стефана Бурбона, до сих пор не замеченное, позволит нам уточнить и хронологию, и обстоятельства этого явления.

100

«Чин каноников» (ordo canonicorum) собора св. Иоанна в Безансоне, основной свод безансонской литургии времен Гуго I, сохранился в рукописи Besançon, Bibliothèque Municipale 711, скопированной одной рукой около 1180 года с протографа, созданного до 1120 года. Церемония проходила на Рождество (fol. 204v–205r), на Святого Стефана (fol. 205v), на Пасху (fol. 216v) и на Пятидесятницу (fol. 222v). На Рождество, после «Kyrie», вместо слов «Благочестивый отче» архидьякон возглашал: «Знай, что ты прах», Scito te terram esse (fol. 205). Все содержание этого чина указывает на то, что он составлен в середине XI века и потом не менялся: De Vregille B. Le "Rituel de saint Prothade" et l’Ordo canonicorum de Saint-Jean de Besançon // Revue du Moyen Âge Latin. Vol. 5. 1949. P. 97–114; Id. Hugues de Salins, archevêque de Besançon, 1031–1066. Vol. I. Lille-Besançon, 1983. P. 471–473, vol. II. P. 1153–1156, vol. III. P. 161. Мы брагодарны о. Бернару де Врежилю за эту информацию.

101

В XIII столетии на Пятидесятницу эта церемония проходила также в Лизьё, как следует из служебника его собора. Cancellieri F. Storia. P. 53. N. 3; Moroni. LXX. P. 91. Паклей пользовались намного чаще, чем можно судить по сохранившимся сегодня источникам. Морони указывает, например, и на Лукку, правда без датировки: «Когда архиепископ возглашает «Слава в вышних Богу», посреди собора сжигают немного пакли».

102

Die Briefe. Bd. III. S. 246–258 (N. 111), особенно S. 248–249.

103

LC, II, 145 n° 16: «Mane dicit missam ad sanctam Anastasiam; qua finita descendit cum processione per viam iuxta porticum Gallatorum, ante templum Sibille et inter templum Ciceronis et templum Crinorum, et progrediens inter basilicam Jovis et circum Flamineum, deinde vadit juxta porticum Severinum, et transiens ante templum Craticule et ante insulam Militenam et drachonariorum. Et sic sinistra manu descendit ad majorem viam Arenule, transiens per theatrum Antonini et per palatium Chromatii, ubi fuit olovitreum, et sub arcu Gratiani, Theodosii et Valentiniani imperatorum, et intrans per pontem Adriani ante templum ejus et juxta obeliscum Neronis et ante memoriam Romuli, et sic per porticum ascendens in Vaticanum ad basilicam sancti Petri, ubi est stacio. Et ibi honorifice cantat missam cum omnibus ordinibus palatii, sicut decet. Et debet ibi accipere coronam in capite suo et per mediam urbem cum processione redire ad palatium et perficere festum corone. Sed propter parvitatem diei et facultatem vie facit stacionem ad sanctam Mariam majorem et vadit in secretarium». Дюшен в своем издании по непонятным причинам принял чтение facultatem вместо difficultatem, встречающемся в древнейшей рукописи (Камбре, XII в.). Петр Маллий тоже сообщает, что станционное богослужение совершается в Санта Мария Маджоре, «потому что путь недолог, а дни коротки, quoniam via brevis est, et dies parvi sunt (Descriptio basilicae Vaticanae // Valentini R., Zucchetti. Op. cit. Vol. III. P. 439–440). Бенедикт первым зафиксировал эту мессу, новшество, которое Маллий приписывает Григорию VII: «в древности, до Григория VII, Рождественская заутреня служилась в базилике Св. Петра». Это важный элемент для датировки введения церемонии с паклей в римскую литургическую практику, и он не противоречит с terminus a quo (1064), представленным трактатом Дамиани. Поскольку Бенедикт говорит о станционной мессе в Св. Петра как о реальности, возможно, он имеет в виду догригорианский церемониал. Подробности о маршруте, от Св. Анастасии до Св. Петра, через римские древности, указывает на желание возродить древнюю топографию, renovatio Romae, возникшее до пап-реформаторов (Schimmelpfennig B. Die Bedeutung Roms. S. 51). Заметим, что, настаивая на прямом контакте процессии с древностями, Бенедикт создает контраст с церемонией пакли, что вряд ли случайно. «Имперский» путь и ритуал самоуничижения словно противоречат друг другу и одновременно объясняют детальность повествования Бенедикта.

104

LC. Vol. II. P. 145 N. 17: «In introitu ecclesie cubicularii alte portant mappulam super caput pontificis. Cum autem intrat presbiterium, mansionarius ecclesie porrigit ei harundinem cum cereo accenso. Tunc pontifex accipit eam et ponit ignem in stuppa posita super capita columpnarum, ad figuram finis mundi per ignem». Ср.: ibid. N. 16–19, 47.

105

Верности ради, следует знать, что чин Бенедикта не рассказывает о коронации папы, а ритуал пакли не упоминается ни в одном коронационном чине (ordo coronationis) XII века (Альбин, Ченчо, Лондонский и Базельский кодексы).

106

Libellus de cerimoniis aule imperialis (Graphia aureae Urbis Romae). Cap. 19 / Ed. P.E. Schramm. Kaiser, Könige und Päpste. Bd. III. Stuttgart, 1968. S. 351: «In militiam ascripti ad exercitum mittantur; et monocrator precelsus ex corona liliorum coronabatur; et puluis mortuorum cum ossibus ante eum ponebatur, et stuppa ad figuram iuditii ante eum incendebatur». Шрамм утверждал, что этот ритуал, о котором впервые и единственный раз говорит «Описание золотого города Рима», заимствован у Римской церкви, ведь пакля при коронации папы сжигается по сей день. Id. Kaiser, Rom und Renovatio. S. 209. Как мы видели, такая трактовка основана на противоположном понимании развития всего ритуала. Graphia, в том, что касается «чудес города Рима», mirabilia urbis Romae, во многом схожа с произведением каноника Бенедикта. Герман Блох не согласен с предложенной Шраммом датировкой (1030). Bloch H. Der Autor der "Graphia aureae urbis Romae" // Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters. Bd. 40. 1984. S. 55–175. Упоминание саркофага Анастасия IV († 3 декабря 1154 г.) – точка отсчета.

107

Honorius Augustodunensis. Gemma Ecclesiae // PL. Vol. 172. Col. 611–612: «Porro apostolico in Pascha procedente, pharus ex stuppa super eum suspenditur, quae igne succensa super eum cadere permittitur; sed a ministris vel a terra excipitur, et per hoc ipse in cinerem redigi, et gloria ornatus eius in favillam converti admonetur». Это произведение трудно датировать точнее, чем первые десятилетия XII века. Cabrini Chiesa L. Temi liturgici in "Honorius Augustodunensis" // Ephemerides liturgicae. Vol. 99. 1985. P. 443–455. Руперт Дойцский, на которого ориентируется Гонорий, об этом обряде не упоминает (PL. Vol. 170. Col. 25–26).

108

При входе в базилику Санта Мария Маджоре папу встречали каноники. Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 374: «Canonici recipiunt cum processione, ipse dat pacem omnibus. Postea incendit stupam super capita columpnarum, que ibi stant». По рукописи Basel. Universitätsbibliothek. Ms. D. IV. 4.

109

Ср.: Ис 40:6, 1 Пет 1:24. Lotharius. De sacro altaris mysterio // PL. Vol. 217. Col. 804–805): «De igne quem manipulo stuppae pontifex apponit in choro. In quibusdam basilicis circa medium chori manipulus stuppae super columnam appenditur, cui pontifex ignem apponit, ut in conspectu populi subito comburatur. Per hoc secundum adventum commemorans, in quo Christus judicabit vivos et mortuos et saeculum per ignem. Nam ignis in conspectu ejus exardescet, et in circuitu ejus tempestas valida… Quia qui judicandus venit in primo, judicaturus veniet in secundo. Vel potius… pontifex ignem apponit in stuppam, ne forte qui gloriosus incedit in temporali gloria delectetur. Nam omnis caro fenum, et omnis gloria ejus quasi flos feni».

110

Лотарио де Сеньи. О ничтожестве человеческого состояния. Гл. XL / Пер. И.И. Аникьева // Polystoria. Зодчие, конунги, понтифики в средневековой Европе / Отв. ред. М.А. Бойцов, О.С. Воскобойников. М., 2017. С. 308. Трактат написан между 25 декабря 1194 г. и 13 апреля 1195 г.

111

Stephanus de Borbone. Tractatus de diversis materiis predicabilibus. I. VII. 7 / Ed. J. Berlioz. Turnhout, 2004. P. 301: «Notandum autem quod memoria mortis ad multa valet homini, scilicet ad XX. Ideo sententia Platonis est: Summa philosophia est assidua mortis meditatio. Primo, ad humiliationem. Unde antiqui uolentes se humiliare ponebant cinerem super capita sua in memoriam quod cinis essent. Eccl. X b: Quid superbis terra et cinis?; Gen. XVIII: Loquar ad Dominum meum cum simpuluis et cinis. Audiui quod cum Aristoteles esset propinquus morti quasi laborans in extremis, cogitans de morte, requisitus a discipulis suis quos multa alta docuerat quod doceret eos sententiam bonam quam retinerent, ait: Humiliatus intraui in hunc mundum, anxius uixi, turbatus exeo, inscius et ignarus. Hoc audiui quemdam fratrem predicasse scolaribus asserens hoc se legisse».

112

Ibid.: «De lapide Alexandri. Audiui quod cum Alexander nauigaret per quemdam fluuium paradisi, ut ueniret ad ortum eius, quidam senex de rupe apparens ei suasit ei regressum et dedit ei lapidem retiosum pulcherrimum, dicens ei quod in eius pondere cognosceret ualorem suum. Lapis ergo ille positus in statera nudus omnia ponderabat quecumque in alia lance ponebantur. Coopertus puluere nihil ponderabat, sed ei preponderabat festuca una. In hoc dabatur ei (intelligi) quod uiuus aliis omnibus preponderabat; mortus autem et copertus sepulcro, nihil. Item, homo ad modum pauonis: uisis pennis, superbit; et rotam caude, uisis pedibus, deponit; sic homo, uiso fine».

113

Ibid. P. 302: «De consuetudine imperatorum. Item, legitur in vita Iohannis Elemosinarii, patriarche Constantinopolitani, quod consuetudo imperatorum erat quod, cum essent electi, prima die coronationis sue, veniebat lathomus ferens in manu III aut IIII pecias marmoris diversorum colorum, dicens: "Iubeat imperator de quo genere marmoris velit sibi fieri monumentum", eo quod homo mortalis est et habeat mortem in memoria ut humilietur". De Iohanne Elemosinario. Idem Iohannes Elemosinarius factus patriarcha fecit fieri sibi sepulcrum imperfectum et in precipuis sollempnitatibus statuit quemdam qui diceret ei, cum esset in loco honoris sui: Domine imperfectum sepulcrum tuum, iube illud perfici, quia nescis qua hora fur veniat. 103. Item, dicitur, cum papa consecratur et in summum honorem extollitur, quod stupa comburitur in eius oculis et ei dicitur: "Sic transit gloria mundi, quasi cogita te cinerem et mortalem". Item, ad hoc facit exemplum de Achab, Reg. 21 e, f, g, qui cum audiret mortem sibi imminere quam ninabatur ei Helyas, indutus est sacco et ambulabat, demisso capite, et dicit Dominus ad Helyam: Nonne uides Achab humiliatum coram me? etc.». Этот пассаж – из Жития Иоанна Милостивого, гл. XVIII (PL. Vol. 73. Col. 354). Он присутствует и в «Золотой легенде» Иакова Ворагинского, написанной в 1260-х гг.: Иаков Ворагинский. Золотая легенда. Гл. 27. Т. I / Пер. И.И. Аникьева, И.В. Кувшинской. М., 2017. С. 187. Параграфы о константинопольском патриархе и папском ритуале с паклей без изменений повторяются в проповеди, прописывавшейся в рукописях и инкунабулах доминиканцу Мартину Поляку († 1278). На самом деле это просто резюме exempla, взятых из собрания Стефана Бурбонского (Martinus Polonus. Sermones. Exempla de morte. Cap. V. Strasbourg, 1480, 1484, 1486, 1488 = Hain 10853-56; ср.: Käppeli Th. Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi. Vol. III. Roma, 1970. P. 115 N. 2972). Это показал в своей дипломной работе наш ученик Диего Молес (1993).

114

Говоря о папе, Стефан Бурбон использует слово consecratur, а не coronatur, которым воспользовался, описывая, как византийскому императору показали осколки мрамора. Только в Церемониале Григория X (1273) папская коронация стала отдельным событием, поэтому лишь в конце XIII столетия термин coronatio заменил «посвящение», consecratio. Согласно Шиммельпфеннигу, Мартин Поляк в своей «Хронике» всегда говорит о consecratio (ок. 1270), а Барнард Ги (1281–1328) всегда использует coronatio. Schimmelpfennig B. Die Krönung. S. 215. N. 100; LP. Vol. II. P. 462, 467.

115

Нам не удалось узнать, произносились ли слова sic transit gloria mundi во время коронации Григория VII (Рождество 1075 года) при совершении обряда с паклей. Klewitz H.-W., Die Krönung des Papstes // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung. Bd. 3. 1941. S. 97. Допущение, кажется, основано на гипотетическом существовании папского ритуала с паклей в XI веке, но о неосновательности этой гипотезы говорилось выше. Известно, что генерал Де Голль сказал sic transit, узнав об убийстве Джона Кеннеди.

116

Кор 7:31: «проходит образ мира сего». 1 Ин 2:17: «И мир проходит, и похоть его».

117

Alexander von Roes. Schriften. S. 188.

118

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. I. P. 180. Если папа избран и коронован вне Рима, по Церемониалу Григория Х он все равно должен выслушать Te Deum в базилике Св. Петра прежде чем отправиться в Латеран.

119

Eichmann E. Weihe im Mittelalter. München, 1951. S. 56.

120

«Scitis, fratres charissimi, quod Imperator Constantinus, mundi Monarcha ex imperiali vertice coronam deposuit, et eam ex sua munificentia contulit B. Silvestro, tunc Romano Pontifici, in signum decoris regii, et dominii temporalis. Et quia istud in Urbe factum esse dignoscitur, suadet ratio, monet aequitas, et requirit honestas, quod ibi ipsa Ecclesia in nostra persona licet indigna, huiusmodi debeat diademate insigniri». Campi P.M. Dell’historia ecclesiastica di Piacenza. Vol. II. Roma, 1677. P. 346.

121

LC. Vol. II. P. 19: «Die vero Resurrectionis dominice subsequentis, missarum misteriis [in] Virginis gloriose basilica sollempniter celebratis, revertitur cum tripudio coronatus. Feria quidem secunda in Albis in predicta beati Petri basilica, divinis missarum officiis reverenter expletis, duplici diademate coronatus sub fulgoris specie in Cherubin transfiguratus aspectum, inter purpuratam venerabilium cardinalium, prelatorum et clericorum comitivam innumeram, insignibus papalibus precedentibus, equo in faleris pretiosis evectus per alme urbis miranda menia pater urbis et orbis deducitur ammirandus. Hinc cantica concrepant, inde preconia populi jubilantis exsurgunt et per vicos singulos clamosum resonat Kyrieleison; aureis argenteisque platea distinguitur tapetis pictis ex Egypto prostrata, et tinctis Indie Gallieque coloribus ordinate composita, diversorum aromatum suavitate flagrabat. Tubarum clangore turba concutitur, se certatim clamoribus mutuis exhortando. Judices et tabelliones capis fulgebant sericis, aureis vestibus legione procerum decorata; Grecorum et Hebreorum catherva non modica Christi vicario suis linguis et ritibus laudis munia persolvebant, et puerilis lingue garrulitas procacia fescennia cantabat. Sicque incredibili multitudine populi cum palmis et floribus, precedente senatore ac prefecto Urbis almifice, non equis evectis set pedibus pontificalis equi lora trahentibus, sub arcuatis platearum ordinibus micantium syderum immitantibus specimen, sexor sanctis (?) sanctissimus perducitur Lateranum». О «двойной короне», diadema duplex, см.: Ladner G.B. Der Ursprung und die mittelalterliche Entwicklung der päpstlichen Tiara // Tainia. Roland Hampe zum 70. Geburtstag am 2. Dezember 1978 dargebracht. Mainz, 1978. S. 474.

122

О «первой коронации», Erstkrönung, императоров и пап см.: Deér J. Byzanz und das abendländische Herrschertrum. Ausgewählte Aufsätze. Sigmaringen, 1977. S. 61–62.

123

LC. Vol. II. P. 33.

124

«Жизнеописание Григория IX», возможно, написанное Николо из Ананьи, племянником этого понтифика из Ананьи, датируется 1254–1265 гг. Paravicini Bagliani A. La storiografia pontificia del secolo XIII. Prospettive di ricerca // Römische historische Mitteilungen. Bd. 18. 1976. S. 52–53.

125

О пакле молчит «Поэма» (Opus metricum) кардинала Якопо Стефанески, видевшего своими глазами коронации Целестина V и Бонифация VIII. Молчит и чин, сохранившийся в рукописи из Тулузы (Bibliothèque municipale, ms. 67), в котором сведены церемониал XII века, чин Григория Х и Понтификал и которым, возможно, пользовались при римской коронации Бенедикта XI 27 октября 1303 года. Opus Metricum. Versus 345–354 /Monumenta Coelestiniana. Quellen zur Geschichte des Papstes Coelestin V.. Paderborn, 1921. S. 107. Тулузский чин: Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 272. N. 215: «Et sic induti et ornati, precedente cruce, processionaliter vadunt ad gradus ante ecclesiam iuxta Sanctam Mariam in Turribus, et ibi in faldistorio sedente summo pontifice, prior diaconorum accipit mitram de capite ipsius et imponit ei regnum, sive coronam rotundam et acutam».

126

Чин Григория X (ibid. Vol. I. P. 212. N. 268): «Et sic venit ad portam chori, ubi in stupa lini ligata in corda pendenti ponit ignem, acolito ibi preparante faculam cum lumine». Пакля висит на веревке у входа в хор, а согласно XI чину Бенедикта ее вешали на колонну при входе в базилику. В XIV чине папа по-прежнему активен. Ibid. Vol. II. P. 399. N. 18: «Cum intrat presbiterium ecclesie mansionarius preparat eidem arundinem cum cereo accenso, quem accipit et ponit ignem in stuppa super capita columnarum que ibi stant». Источник – римский сакраментарий, дошедший в рукописи Ottob. lat. 356 из Ватикана: Brinktrine J. Consuetudines liturgicae in functionibus anni ecclesiastici papalibus observandae. München, 1935. S. 37–38.

127

Guillelmus Durandus. Rationale. IV, VI, 13: «In quibusdam basilicis circa medium chori manipulus stupe appenditur, cui pontifex transiens ignem apponit, ut in conspectu populi cito incineretur. Per hoc secundum adventum commemorans, in quo Christus vivos et mortuos et seculum per ignem iudicabit. Nam ignis in conspectu ejus semper ardebit (ср.: Лев 6:12, 24:4), et in circuitu ejus tempestas valida. Ne videlicet quis male securus existat, quoniam qui in primo blanditur, pro secundo exterret. Quia qui judicandus venit in primo, judicaturus veniet in secundo. Hoc etiam fit, ut pontifex ignem apponens, consideret, quod ipse debet in cinerem redigi, et ornatus eius in favillam converti, et quod quemadmodum stupa facile comburitur; sic etiam facile et quasi in momento presens transit mundus, et concupiscentia eius: quia secundum Iacobum Apostolum vita nostra vapor est, et ad modicum parens, ne forte, qui gloriosus incedit, in temporali gloria delectetur. Nam omnis caro fenum, et omnis gloria eius quasi flos feni».

128

Schrick G. Der Königsspiegel des Alvaro Pelayo (Speculum regum). Inauguraldissertation. Bonn, 1953. S. 133: «Unde sicut vidi, quando dominus papa processionaliter progreditur, manipulo stuppe super columpna in medio chori appenso ignis supponitur, ne forte qui gloriosus incedit in temporali gloria delectetur».

129

Torino. Archivio di Stato. Protocolli rossi 2. fol. 79–84 // Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 462–473. Schimmelpfennig B. Papal Coronations in Avignon // Coronations. Medieval and Early Modern Monarchic Ritual / Ed. J.M. Bak. Berkeley, 1990. P. 184. Согласно Дикмансу, этот чин предназначался для коронации Мартина V в Констанце 21 декабря 1417 года.

130

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 464: «(13) Deinde erunt duo diaconi alii sic induti qui conducent papam, unus a dextris, aliis a sinistris, et extenso panno aureo seu paramento supra ipsum papam, existente retro ipsum uno capsello cum tobalea in collo, qui serviet sibi de mitra; (14) Isto ordine dato, papa vadit processionaliter versus altare signando continue, hinc et indi, et dum processit modicum ultra, veniet sibi obviam unus de clericis qui portabit modicum de stuppa supra unam virgulam, quam ibi comburet ter, et dicendo ter: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’. Sed tenetur ab aliquibus quod melius fieret in cadestillo propter presenciam populi, ubi est locus ma(io)ris glo(rie), ut infra ponitur; (15) Et hoc facto, cum papa provenerit ultra versus altare, veniunt sibi obviam tres presbiteri cardinales iuniores quos papa recipiet ad osculum ad os et postea ad pectus, et ultimus aptabit sibi planetam cum magna reverentia. Postmodum revertentur, per ordinem eorum, cum aliis qui sic erunt in processione». Очень может быть, что этот чин предназначался для Иннокентия VI (1352) и его авиньонских преемников. Schimmelpfennig B. Papal Coronations. P. 184. За одним исключением все статьи первой части, которая нас интересует (1–15) совпадают с чином, использованным в 1316 году для коронации Иоанна XXII (1316–1334), текстом, рассчитанным на случаи папской коронации вне стен Рима, extra Urbem. Не хватает как раз фрагмента о пакле (14), предпоследнего. Об Иннокентии VI см.: Guidi P. La coronazione d’Innocenzo VI // Papsttum und Kaisertum. München, 1926. S. 571–590.

131

См. текст в предыдущей сноске. Для коронации Иоанна XXII в 1316 году в Лионе сконструировали деревянный «катафалк». Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 299. N. 35/2: «Et sic ornatus cum omnibus veniet ad portam vel ad gradus ecclesie, et ascendet cadafalcum seu pulpitum ligneum ubi inveniet sedem suam solemniter preparatam». Похожий соорудили для коронаций 1335 и 1342 гг., проходивших в доминиканской церкви Авиньона (Ibid. Vol. II. P. 299. N. 63; Schimmelpfennig B. Papal Coronations. P. 189). О пакле эти тексты не упоминают.

132

Chronicon Adae de Usk. A.D. 1377–1404 / Ed. E.M. Thompson. London, 1876. P. 87: «In festo Sancti Martini, novus papa pro sui coronacionis solempnitate a palacio Sancti Petri ad ejus ecclesiam descendit, et ad altare Sancti Gregorii, auditoribus vestimenta sibi deferentibus, pro missa investitur. Et in capelle Sancti Gregorii ad hoc egressu capelle sue clericus unam longam cannam cum stupa in summitate gerens, qua stupa ignita per candelam, in hanc vocem clamat: "Pater sancte, sic transit gloria mundi" ac iterato in medio ita bis alciori voce: "Pater sancte, pater sanctissime!" et tercia vice, ad ingressum altaris sancti Petri, trina ita voce: "Pater sancte, pater sancte, pater sancte!" altissima voce; et statim singulis vicibus extinguitur stupa. Prout et in coronacione imperatoris, in summitate glorie sue, cum omni genere artificii eorum ministrorum cujuscunque generis et cloris lapides per latamos sibi offerri solebant, ita ei clamando: "Excellentissime princeps, de quo genere lapidum vis tibi tumbam fieri"?». О символизме бренности среди императоров Священной Римской империи см.: Schramm P.E. Sphaira, Globus, Reichsapfel. Stuttgart, 1958. S. 86.

133

Leonardi Dathi Epistolae XXXII, recensente Laurentio Mehus… accessit elegantissima Jacobi Angeli Epistola ad Emmanuelem Chrisoloram addita ejusdem vita. Firenze, 1743. P. 81: «Dum sic ad altare itur, longo in calamo parum stupae comburitur, interque comburendum qui arundinem hanc fert ad Pontificem versus: ‘Pater, exclamat, sancte sic transit gloria mundi’. Flammam inspicit Pontifex, ut qui vocem hanc hauriat. Quid exultas homo ad hujusce amplissimi, et ornatissimi triumphi decus, quod volatile, et pro divina aeternitate nec minimum momentum est? Hanc flammam cum eisdem verbis ter aeque partito repetit spatio”. О Якопо д’Анджели см.: Weiss R. Jacopo Angeli de Scarperia (c. 1360–1410–11) // Medioevo e Rinascimento. Studi in onore di Bruno Nardi. Firenze, 1955. Р. 803–827.

134

Второй источник о коронации Григория XII – хроника, написанная неким франконским клириком, возможно, Матиасом Шпенглером, около 1415 года. В ней рассказывается о смерти Иннокентия VII (6 ноября 1406 г.) и коронациях Григория XII (19 декабря 1406 г.), Александра V (7 июля 1409 г.) и Иоанна XXIII (25 мая 1410 г.). Finke H. Eine Papstchronik des XV. Jahrhunderts // Römische Quartalschrift. Bd. 4. 1890. S. 361: «Et ibi factis aliquibus oracionibus (papa Gregorio XII) transivit ad capellam S. Gregorii in eadem ecclesia et ibi steterunt aliquamdiu. Et deinde retrocessit idem dominus noster papa, et antequam veniret e converso ad altare predictum, videlicet s. Petri, tunc ter apponebatur stupa in arundinibus et accendebatur et clericus capelle dixit: ‘Sic, pater sancte, sic transit gloria mundi’, et sic in dicta capella, videlicet altaris S. Petri, idem dominus noster cantavit missam». Автор часто отсылает к чину, находящемуся в одной с хроникой рукописи: Eichstätt. Seminarbibliothek. Ms. 292. Kösters J. Studien zu Mabillons Römischen Ordines. Münster, 1905. S. 93: «Consecrandus autem extensa super eum mappa procedat signando, ut moris est, ad maius altare et, dum accedit, accenditur stuppa ante papam in cuspide baculi vel arundinis per eum de clericis vel acolitis alta voce dicendo genuflexo ante papam: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’. Et papa stat audiendo et progreditur palusper et iterum eodem modo fit tribus vicibus». Ср.: Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 143 N. 6. Нам представляется, что чин из Эйхштетта представляет собой амальгаму XIV чина (Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 305–306. N. 7) для римской коронации (от «In primis ipse» до r. 15 «tempori congruentis») и для коронации «вне Рима», extra Urbem (ibid. Vol. II. P. 290–305). Текстологически независимый эйхштеттский чин, кажется, принял авиньонский церемониал для нужд римского. Автор исходит из того, что папа находится в базилике Св. Петра и направляется в Латеран только для вступления во владение (Kösters. Studien. S. 98).

135

Acta Concilii Pisani / Ed. L. d’Achery. Spicilegium. T. VI. P. 334: «Et illa die fuerunt multa solemnia, ut puta, de stupibus combustis dicendo: ‘Sic transit gloria mundi’».

136

К ним относятся два места в XIV чине, датируемые примерно 1400 годом (рукописи Barb. lat. 570 и Bibl. Naz. di Torino F. IV. 14; ср. Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 120, 377, 411). Как и в Эйхштеттском чине, здесь действия адаптированы под Рим: «Notandum est quod, quando electus in papam exiens capellam sancti Gregorii vadit processionaliter versus altare, signando continue hinc et inde et dum processit modicum ultra, veniet sibi obviam unus de clericis [capelle], qui portabit modicum de stupa supra harundinem aut virgam, quam sibi comburet ter. Et precedens eum cum stupa sic ardente dicet ter alta voce: "Pater sancte, sic vadit gloria mundi"» (Ibid. S. 376–377. N. 1). Как в авиньонском чине, здесь есть примечание, что «по некоторым мнениям, лучше было бы проводить этот обряд перед входом в храм, при народе, на видном месте, чтобы все могли видеть, что земная слава длится совсем недолго» (Ibid. S. 377 N. 2). В туринском кодексе Франческо Джакомо (Пьендебене) из Монтепульчано еще назван secretarius; впоследствии он стал епископом Ареццо (1413–1433), значит, этот фрагмент возник до 1413 года.

137

Ulrich von Richental. Chronik des Constanzer Concils / Ed. M. R. Buck. Tübingen, 1882. S. 126: «Und do er inhin kam, biss uff das fletz, do was ain bischof da, der hett ain grossen steken in siner hand und oben an dem steken ain büschlein werch. Das zündet man an und richt man den steken uff. Das was bald und an stett verbrunnen. Und sang mit luter stimm: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’, das ist: ‘Hailger vatter, also zergaut die er der welt’! Do antwort der baupst: Deo gratias!». Ср.: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 377 N. 2.

138

Ibid. S. 258. N. 8: «Attende quod, quando sunt extra capellam, in quadam cana ponitur de stupa et dicitur in medio Vaticani: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’, et secunda vice apud altare sancti Mauritii, tertia vice ad scalam sancti Petri – ante coronationem et coram populo, et ibidem facit milites post coronationem suam». Идентификация точек: ibid. S. 208. Ср.: Schimmelpfennig B. Die Krönung. S. 207–208.

139

Misciatelli P. The Piccolomini Library in the Cathedral of Siena. Siena, 1924; Schmarsow A. Raphael und Pinturicchio in Siena. Stuttgart, 1880. Le Vite di Pio II e di G. A. Campano e Bartolomeo Platina / A cura di G. C. Zimolo. Bologna, 1964. P. 105. N. 3. На коронации Иннокентия VIII (1484) обряд пакли проводил церемониймейстер Иоганн Буркард. Johannis Burckardi. Liber notarum / Ed. E. Celani. Vol. I. Città di Castello, 1906. P. 75.

140

Dykmans M. L’oeuvre. Vol. I. P. 70. N. 122: «Ante pontificem immediate minister cerimoniarum precedit cum duabus arundinibus, super alteram stuppam, super alteram vero candelam ardentem portans. Et cum pontifex capellam sancti Gregorii exierit, cerimoniarius ad eum conversus ignem stupe immittit, et genuflexus alta voce dicit: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’, quod tertio facit, distincto equali spatio, antequam perveniat ad portam capelle». «Procedunt omnes per navim ipsius capelle sancti Gregorii, ubi sepulchra sunt Romanorum pontificum, et cum illam exierint, flectunt ad dextram et per portam, que est ante altare, ingrediuntur capellam et ascendunt etiam ad dextram. Antequam papa cancellos capelle intret, tres ultimi presbiteri cardinales veniunt ei obviam et osculantur eos et pectus pontificis a seniori incipientes; deinde ante diacones assistentes procedunt».

141

О времени до конца XVIII в. см.: Moroni. LXX. P. 92–93. О XX веке: Bernhart J. Der Vatikan als Thron der Welt. Leipzig, 1930. S. 349, 364.

142

Elze R. Op. cit. P. 41. Ритуал использовался в королевской коронации Сигизмунда в Нюрнберге 25 сентября 1414 года. Deutsche Reichstagsakten. Bd. VII. Göttingen, 1956. S. 215: «post cujus conclusionem dominus plebanus incendebat stupam sive linum et alte dicebat: ‘serenissime rex, sic transit gloria mundi’». Städtechroniken. Bd. III. S. 344, 363; XI. S. 515. Haimerl F.X. Das Prozessionswesen des Bistums Bamberg im Mittelalter. München, 1937. S. 97.

143

Об общем контексте см.: Eichmann E. Weihe; Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text zur Wahl, Konsekration und Krönung des Papstes im 12. Jahrhundert // Archivum Historiae Pontificiae. Bd. 6. 1968. S. 43–70; Id. Ein Fragment zur Wahl, Konsekration und Krönung des Papstes im 12. Jahrhundert // Archivum Historiae Pontificiae. Bd. 8. 1970. S. 323–331; Id. Die Zeremonienbücher. S. 381 (полный список источников по вхождению во владение Латераном); Maccarrone M. Die Cathedra Sancti Petri im Hochmittelalter // Römische Quartalschrift. Bd. 75. 1980. S. 196–197; Boureau A. La papesse Jeanne. P., 1988. P. 108ss.; Herklotz I. Der mittelalterliche Fassadenportikus der Lateranbasilika und seine Mosaike. Kunst und Propaganda am Ende des 12 Jahrhunderts // Römisches Jahrbuch für Kunstgeschichte. Bd. 25. 1989. S. 46–48.

144

LP. Vol. II. P. 296. «His aliisque laudibus sollempniter peractis, clamide coccinea induitur a patribus et thyara capiti eius imposita, comitante turba cum cantu Lateranum vectus, ante eam porticum quae est ab australi plaga ad basilicam Salvatoris quam Constantinianam dicunt adducitur; equo descendit, locaturque in sede quae ibidem est, deinde in patriarchali, ascendensque palatium, ad duas curules devenit. Hic baltheo succingitur cum septem ex eo pendentibus clavibus septemque sigillis, ex quo sciat se secundum septiformem Spiritus sancti gratiam sanctarum aecclesiarum quibus Deo auctore praeest regimini in claudendo aperiendoque tanta ratione providere debere quanta sollempnitate id quod intenditur operatur. Et locatus in utrisque, data sibi ferula in manum, per caetera palatii loca solis pontificibus Romanis destinata, iam dominus, vel sedens vel transiens, electionis modum implevit». Это тот же текст из кодексы Тортосы, что опубликован Фогелем: LP. Vol. III. P. 144.

145

LP. Vol. II. P. 297. Maccarrone M. Romana Ecclesia Cathadra Petri. Vol. II. Roma, 1991. P. 1312. N. 192.

146

LP. Vol. II. P. 328. N. 8.

147

LP. Vol. II. P. 327: «Etenim ipse cum quibusdam consentaneis suis et aliquibus de curia Lambertum Hostiensem episcopum papam acclamaverunt; deinde in symis quae ante aecclesiam beati Silvestri sitae sunt sine mora eum composuerunt». В отличие от того, что утверждает Маккарроне (Op. cit. P. 1313), жизнеописание не говорит ясно, что то были кардиналы. Нельзя сказать, что Пандольфо «постарался подчеркнуть, что это сделали кардиналы». Конечно, биограф хотел легитимизировать бурное и спорное избрание: «Unde licet maxima discordia et tumultus emerserit, tamen postea pacificatis omnibus et ad concordiam redactis in papam Honorium sublimatur». LP. Vol. III. P. 171.

148

S. Bernardi vita prima. l. II. Cap. 7 (PL. Vol. 185. Col. 268–269): «Qui vero in parte catholica erant, electum suum solemniter ordinatum collocaverunt in cathedra et per loca illa, in quibus sessiones habent ex antiqua consuetutine Romani pontifices circumduxere, et pro tempore honor debitus apostolicae adfuit dignitati». Чтобы очернить Анаклета II, кардиналы-выборщики Иннокентия II обвинили его в «неуважении к папским креслам»: «Sedes pontificum contrivit» (Codex Uldarici / Ed. Ph. Jaffé // Bibliotheca rerum Germanicarum. Bd. V. Berolini, 1869. S. 248). Глагол contero отсылает к неуважению, а не к физическому уничтожению, поэтому вряд ли стоит вслед за Маккарроне гадать, были ли они деревянными, а не мраморными, теми, что стояли у входа в церковь св. Сильвестра, которые в таком случае остались бы целы. Maccarrone M. Op. cit. P. 1314.

149

Albino. LC. Vol. II. P. 123–125. N. 3; Cencio. Ibid. Vol. I. P. 311–313 (XLVIII.77). Базельский чин издан в: Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 43–70; Лондонский: Id. Ein Fragment zur Wahl. S. 323–333. Даем текст Альбина: «Mortuo Romano pontifice et sepulto conveniunt episcopi, presbiteri, diaconi cardinales in loco celebri, et perscrutata omnium cardinalium voluntate ab aliquibus de ipsis, in quem major pars convenerit cardinalium, ipsum archidiaconus vel prior diaconorum de pluviali ammantat rubro et electo nomen imponit. Quem duo de majoribus cardinalibus addextrant usque ad sedem lapideam que dicitur Stercorata vel Stercoraria, que est ante porticum basilice Salvatoris patriarchii Lateranensis, et in ea eundem electum honorifice idem cardinales ponunt, ut vere dicatur: ‘Suscitat de pulvere egenum, et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum principibus et solium generale teneat’. Post aliquantulam horam stans juxta eandem sedem electus accipit de gremio camerarii tres pugillatas denariorum et proicit dicens: ‘Argentum et aurum non est mihi ad delectationem, quod autem habeo hoc tibi dabo’. Tunc accipit ipsum electum prior basilice Salvatoris patriarchii Lateranensis cum uno ex cardinalibus, vel uno ex fratribus suis. Venientibus autem juxta ipsam basilicam Salvatoris per porticum acclamatur: ‘Dompnum N. sanctus Petrus elegit’, et sic ducunt eum usque ad sacrosanctum altare ejusdem basilice. Intrantibus autem ecclesiam, ab universis subdiaconibus cum eorum priore et primicerio cum scola cantorum, qui ubi electio celebrata est adesse debent, cantatur Te Deum laudamus usque in finem dum jacet in oratione ante supradictum altare. Qua finita, a cardinalibus episcopis vel presbiteris ad sedem majorem ipsius basilice ducitur, et in ea ut dignum est, ponitur. In qua sede dum sedet electus, recipit omnes cardinales et quos sibi placuerit ad pedes et postea ad osculum pacis. Quibus peractis, ab ipsa sede judices electum ducunt, et procedit omnis illa multitudo cum electo circumdato ab omnibus cardinalibus, subdiaconibus et primiceriis cum scola per domum que dicitur Major. Ubi vero ventum fuerit ante basilicam sancti Silvestri super cujus arcum qui sustentatur duabus columpnis porfireticis est ymago Salvatoris que a quodam judeo percussa in fronte emanavit sanguinem, sicut hodie cernitur, ad quam judices electum ducunt. Idem electus sedet ad dexteram in sede porfiretica, ubi prior basilice sancti Laurentii in Palatio dat ei ferulam, que est signum regiminis et correctionis, et claves ipsius basilice et sacri Lateranensis palatii, quia specialiter Petro principi apostolorum data est potestas claudendi et aperiendi et ligandi atque solvendi, et per ipsum apostolum omnibus Romanis pontificibus; et cum ipsa ferula et clavibus accedit ad alteram sedem similem et ejusdem lapidis, et reddit eidem priori tam ferulam quam ipsas claves. In qua dum aliquantula mora pausat, cingitur ab eodem priore rubeo cingulo in quo dependet bursa purpurea in qua sunt XII sigilla pretiosorum lapidum et muscum. Qui siquidem electus illis duabus sedibus sic sedere debet ac si videatur inter duos lectulos jacere, id est, ut accumbat inter principis apostolorum Petri primatum et Pauli doctoris gentium predicationem. In cingulo notatur castitatis continentia, in punga gazofilacium quo pauperes Christi nutriantur et vidue, in XII sigillis XII apostolorum precepta signantur. Muscum includitur ad percipiendum odorem, ut ait apostolus: ‘Christi bonus odor sumus Deo’. In qua sede dum sedet electus recipit omnes officiales palatii ad pedes et postea ad osculum. Et tunc ibidem sedens recipit de manu camerarii argenteos nummos, et proicit eos super populum. Hoc facto, tertio dicendo: ‘Dispersit dedit pauperibus, justitia ejus manet in seculum seculi’, demum procedit per ipsam longam porticum sub yconas apostolorum que per mare romam venerunt nullo ductore, et intrat basilicam sancti Laurentii. In qua postquam peregerit prolixam ante proprium et speciale altare orationem, pergit ad papalem cameram, ubi cum pro sua voluntate pausaverit, pergit ad mensam».

150

Deér J. The Dynastic. P. 136–146.

151

Descriptio Lateranensis Basilicae // Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. Vol. III. P. 338; Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 63. Anm. 28.

152

Предлагалось интерпретировать эту ситуацию как неопределенность, согласно немецкому выражению «сидеть между двух стульев» (zwischen zwei Stühlen sitzen), но это не подходит для папской интронизации. Maccarrone M. Op. cit. P. 1318. N. 198.

153

Presbiterium – это денежное вознаграждение, которое папа лично раздавал в торжественных случаях.

154

Albino. LC. Vol. II. P. 123–124. N. 3; Cencio. LC. Vol. I. P. 311 b.

155

Ср.: Пс 112, 7–8. У Альбина stercorata vel stercoraria; у Ченчо, в Базельском и Лондонском кодексах stercorata. Последним на этом седалище сидел Пий Pio IV (1560), затем его перенесли вместе с обоими порфирными в латеранский клуатр, где мы и можем его видеть вместе с другими предметами, к нему не имеющими отношения. D’Onofrio C. La papessa Giovanna. Roma e papato tra storia e leggenda. Roma, 1979. Р. 148–149. Fig. 94–95.

156

Liber diurnus Romanorum pontificum / Ed. Th. E. von Sickel. Wien, 1889. S. 104: «Neque enim hoc mea merita, karissimi, quae nulla sunt, sed vestrae Christianitatis vota apud altissimum promeruerunt quod in me indigno desuper cernitis exultantes, ut nimirum omnipotens de terra inopem et de stercore pauperem sublimaret, prerogativam sacerdotii concederet dispensatoremque suae constitueret familiae». Ср.: Maccarrone M. La ‘cathedra’. P. 1315. N. 196.

157

Guilelmus Neubrigensis. Historia Anglicana // MGH. SS. XXVII. S. 228: «De quo dicendum est, quomodo tamquam de pulvere elevatus sit, ut sederet in medio principum et apostolice teneret solium glorie». О риторике смирения в «О размышлении» см. выше.

158

Словарь Блеза (Blaise A. Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens. Strasbourg, 1954. P. 775) переводит de stercore (Пс 112:7) как «навоз», «экскременты».

159

Отсылая к легенде о проверке мужского пола папы, Бартоломео Платина так определил трон в прахе: «трон этот смастерили для того, чтобы облеченный столь высокой властью помнил, что он не Бог, а человек, что он подчиняется требованиям природы и должен испражняться. Оттого-то седалище и назвали троном праха или экскрементов». Латинский текст: Gayda G. Vitae pontificum Romanorum. Roma, 1932. Р. 151–152. Ср: Boureau A. La papesse Jeanne. P. 29.

160

См.: Ibid. Р. 104.

161

Пс 90:13: «На аспида и василиска наступишь и попирать будешь льва и дракона». Ср.: Maccarrone M. La ‘cathedra’. P. 1311. N. 190.

162

Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 62 N. 26: «Hee quidem due sedes et illa, que dicitur stercorata, non fuerunt patriarchales, sed imperiales».

163

Альбин и Ченчо говорят о кардиналах в целом, что отсылает к соборному декрету 1179 года, не делавшему различия между тремя кардинальскими чинами. Декрет 1059 г.: Corpus iuris canonici / Ed. E. Friedberg. Bd. I. Leipzig, 1892. S. 77–79 (D. 23 c. 1); Jasper D. Das Papstwahldekret von 1059. Ueberlieferung und Textgestalt. Sigmaringen, 1986. Соборный декрет 1179 г.: Corpus iuris canonici. II, 51 (X 1.6.6) и Conciliorum oecumenicorum decreta. Bologna, 1973. P. 211; Maleczek W. Abstimmungsarten. Wie kommt man zu einem vernünftigen Wahlergebnis? // Wahlen und Wählen im Mittelalter. Sigmaringen, 1990. S. 103 ff.

164

Альбин и Ченчо первые предписывают активную роль кардиналам, которые конно сопровождают папу к трону. Самый молодой кардинал-пресвитер благословляет пепел, первый из высшего чина кардинал-епископов подносит его папе и громко обращается к нему с напоминанием о смерти и погребении; самый молодой кардинал-дьякон направляет процессию к базилике Санта Сабина.

165

Isidorus. Etymologiae. XVI, 5, 5: «Porphyretes in Aegypto est rubeus, candidis intervenientibus punctis. Nominis eius causa quod rubeat ut purpura».

166

До Наполеона мраморные сиденья хранились в Латеранском дворце. Visconti E.M. Descrizione del Museo Lateranense. Roma, 1782–1792. После Толентинского договора одно перевезли в Париж, и оно хранится в Лувре. De Clarac F. Musée de sculpture antique et moderne ou description… du Louvre. Vol. II. Paris, 1841. P. 993 N. 631; Lauer Ph. Le palais du Latran. Paris, 1911. P. 158. Fig. 61. Второе – в Ватиканских музеях. Deér J. The Dynastic. P. 142–146. Maccarrone M. La ‘cathedra’. P. 1312. N. 191. Отличные иллюстрации: D’Onofrio С. La papessa Giovanna. Fig. 85–91.

167

Гипотезу Монфокона подтвердили глубокие изыскания Деера. Deér J. The Dynastic. P. 142–146. Историография вопроса: Maccarrone М. La "cathedra". Р. 1319. N. 200. «Сигмой» сидения для купающихся в помещении frigidarium называет, например, Сидоний Аполлинарий († 480/490), который добавляет, что эфиопский порфир в его время добывали в публичных бассейнах. Это описание совпадает с типом мрамора, использованного для латеранских седалищ. Sidoine Apollinaris. Lettres. Vol. II / Ed. A. Loyen. Paris, 1970. l. II, 2. P. 46. Maccarrone M. La "cathedra". P. 1319. N. 200.

168

Constantinus Porphyrogenitus imperator. De Caerimoniis aulae Byzantinae. II, 1; II, 15. Ed. J. J. Reiskij. Bonn, 1829–1830. S. 521, 587. Treitinger O. Die oströmische Kaiser- und Reichsidee. S. 32. N. 1; Deér J. The Dynastic. P. 145, 132, N. 209; Maccarrone M. La "cathedra". P. 1322. N. 208.

169

Vita Honorii II. LP. II, 327.

170

Gandolfo F. Reimpiego di sculture antiche nei troni papali del XII secolo // Rendiconti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia. Serie III. Vol. 47. 1974–1975. P. 203–207. См. также: Deér J. The Dynastic. P. 140–141; Maccarrone M. La "cathedra". P. 1325 N. 215; Stroll M. cit. P. 1–15.

171

Liutprandus. Historia Ottonis. 22 // MGH. Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum. Hannover, 1915. S. 175; Maccarrone M. La ‘cathedra’. P. 1323. N. 212. Ferula – это «прямой посох римского епископа» (Servatius. Paschalis II. 39 N. 23). Согласно Эйхману (Eichmann. Weihe. S. 32 ff.) ferula восходит к императорскому скипетру, но Деер (The Dynastic. P. 143 N. 86) противоположного мнения. Посох – символический предмет, использовавшийся для «инвеституры в папском государстве», то есть это символ светской власти (Deér J. Papsttum und Normannen. S. 16 ff.; так же Ladner G. Die Papstbildnisse des Altertums und des Mittelalters. Vol. III. Città del Vaticano, 1984. P. 309: «посох, как и ключ, всегда был символом власти, в том числе исправительного характера, т. е. он был связан с наказанием и покаянием»). По Зальмону, напротив, посох означал светскую и духовную власть: Salmon P. Mitra und Stab. Die Pontifikalinsignien im römischen Ritus. Main, 1960. S. 67–73. Характерно, что литургист Гильом Дюран интерпретирует эти символы власти в ключе самоуничижения: «Aliquando in ferula scribitur homo: ut Pontifex se hominem memoretur, et de potestate collata non elevetur». Rationale. Lib. III. Cap. XV.

172

LP. Vol. II. P. 296. Текст тот же, что в кодексе из Тортосы, опубликованный Фогелем в новом издании LP. III. 144: «His aliisque laudibus sollempniter peractis, clamide coccinea induitur a patribus et thyara capiti eius imposita, comitante turba cum cantu Lateranum vectus, ante eam porticum quae est ab australi plaga ad basilicam Salvatoris quam Constantinianam dicunt adducitur; equo descendit, locaturque in sede quae ibidem est, deinde in patriarchali, ascendensque palatium, ad duas curules devenit. Hic baltheo succingitur cum septem ex eo pendentibus clavibus septemque sigillis, ex quo sciat se secundum septiformem Spiritus sancti gratiam sanctarum aecclesiarum quibus Deo auctore praeest regimini in claudendo aperiendoque tanta ratione providere debere quanta sollempnitate id quod intenditur operatur. Et locatus in utrisque, data sibi ferula in manum, per caetera palatii loca solis pontificibus Romanis destinata, iam dominus, vel sedens vel transiens, electionis modum implevit».

173

См. также: Maccarrone M. La ‘cathedra’. P. 1316–1317.

174

Vogel C., Elze R. Le pontifical romano-germanique du dixième siècle. Vol. I. Città del Vaticano, 1963. P. 292–306 (ordines LXXXI–LXXXIII). Шимельпфениг отсылает к Епифанию Саламинскому: Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 62; De XII gemmis / Ed. O. Guenther. Collectio Avellana. Wien, 1895. S. 743–773. N. 244. О символизме драгоценных камней в литургических одеяниях «понтифика» Иннокентий III много говорит в проповеди о Григории Великом. PL. T. 217. Col. 519–522.

175

Альбин (LC, II, 124) и Ченчо (LC, I, 311, XLVIII n° 79) пишут: «Muscus includitur ad percipiendum odorem, ut ait apostolus: Cristi bonus odor summus Deo». К слову odorem Лондонский чин добавляет: «что означает хороший разговор», quod significat bonam conversationem (Schimmelpfennig B. Ein Fragment zur Wahl. S. 328 N. 16). Ср.: Eichmann. Weihe. S. 50.

176

Альбин (LC, II, 123 n° 3): «Qui siquidem electus illis duabus sedibus sic sedere debet ac si videatur inter duos lectulos jacere, id est, ut accumbat inter principis apostolorum Petri primatum et Pauli doctoris gentium predicationem». Идентичен текст Ченчо (LC, I, 312 n° 79) и Лондонского чина (Schimmelpfennig B. Ein Fragment zur Wahl. S. 328. N. 14). Базельский кодекспредлагает слегка отличное чтение: «In illis autem sedibus sic sedere oportet electum ac si videatur inter duos lectos iacere, id est ut accumbat inter Petri primatum et Pauli assiduam operationis praedicationem». Id. Ein bisher unbekannter Text. S. 62. N. 21.

177

Папа должен сидеть так, будто он лежит. Оба положения фиксируются, в том числе потому, что на левом троне папа должен «на короткое время задержаться» (Альбин и Ченчо). «Post aliquantula mora pausaverit», согласно Лондонскому чину. Schimmelpfennig B. Ein Fragment zur Wahl. S. 328. N. 13.

178

Лотарио де Сеньи. О ничтожестве человеческого состояния. III, IV. С. 313.

179

Poncelet A. Vie et miracles du pape saint Léon IX // Analecta Bollandiana. T. 25. 1906. P. 290; Boureau A. La papesse Jeanne. P. 350. N. 42. Мы благодарны нашему сотруднику по Лозаннскому университету Жан-Даниэлю Мореро за помощь в работе с этим и некоторыми другими текстами.

180

Имя папы стали писать на буллах папской канцелярии при Бенедикте III (855–858). Два века спустя, при Викторе II (1055–1057), на лицевой стороне впервые изобразили св. Петра, которому десница Христа с небес подает ключ, а на оборотной – «Золотой Рим», Aurea Roma, окруженный именем папы в родительном падеже: Victoris papae II. Rabikauskas P. Diplomatica pontificia. Roma, 1964. P. 122. Короткий перерыв в этой вековой традиции связан с волей Павла II (1464–1471): он заменил надпись на обороте на прежде не встречавшееся тронное изображение понтифика в парадном облачении, в окружении двух кардиналов и нескольких коленопреклоненных персонажей. Miglio M. Vidi thiaram Pauli papae secundi // Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano. Vol. 81. 1969. P. 276. Репродукции свинцовой папской буллы: Serafini C. Le monete e bolle plumbee pontificie del Medagliere Vaticano. Vol. I. Milano, 1910. Tav. M, 4. По булле сделали медаль: Weiss R. Un umanista veneziano papa Paolo II. Venezia, Roma, 1958. P. 66; Hill G.F. A Corpus of Italian Medals of the Renaissance before Cellini. Vol. II. London, 1930. N. 777.

181

Valentini R. Zucchetti G. Op. cit. Vol. III. P. 384: «Sic inclusit corpus beati Petri et Pauli». В «Папской книге» только Petri. Согласно этому источнику (LP, I, 312), Григорий Великий велел служить мессы «super corpus beati Petri… item et in ecclesiam beati Pauli apostoli eadem fecit». Две рукописи XI или первых десятилетий XII вв. (Vat. lat. 3764 = E1 и Vat. lat. 3761 = G; ср.: LP, I, CXCV и CC) добавляют et Pauli там, где «Папская книга», согласно лучшим рукописям дает лишь beati Petri (LP, I, 312). Предание, однако, не говорит о присутствии мощей Петра и Павла в алтаре конфессии.

182

LP, I, 150: «Hic temporibus suis, rogatus a quadam matrona Lucina, corpora apostolorum beati Petri et Pauli de Catacumbas levavit noctu: primum quidem corpus beati Pauli accepto beata Lucina posuit in praedio suo, via Ostense, iuxta locum ubi decollatus est; beati Petri accepit corpus beatus Cornelius episcopus et posuit iuxta locum ubi crucifixus est, inter corpora sanctorum episcoporum, in templum Apollinis, in monte Aureum, in Vaticanum palatii Neroniani, III kal. iul.».

183

BAV. Lat. 3627. Fol. 16v. В издании Valentini R. Zucchetti G. (III, 421) разница между двумя авторами не указана: «De altare Petri et Pauli. Ante aditum, qui vadit in confessionem beati Petri, est altare apostolorum Petri et Pauli, ubi eorum ossa pretiosa, ut dicitur, ponderata fuerunt». Последнюю фразу добавил каноник Роман. Легенду включил Чин Григория X (1272–1273): «на алтаре Петра и Павла взвесили мощи святых апостолов Петра и Павла» (Dykmans М. Le cérémonial. Vol. I. P. 196 n° 157). Но еще раньше новую версию предания доминиканец Варфоломей из Тренто включил в свод житий 1245–1251 гг.: при Корнелии греки якобы бросили тела апостолов в колодец, ведший в катакомбы; кости затем достали и поделили пополам по принадлежности Петру и Павлу; со всем тщанием их вновь погребли и стали почитать» (BAV. Barb. lat. 2300. Fol. 17v). В 1265 г. английский литургист Иоанн Белет сообщает: «После обращения императора Константина решено было построить по церкви обоим апостолам, тела которых долго лежали рядом; неизвестно было, какие останки кому принадлежат, долго молились и постились, тогда голос с неба ответил, что более крупные останки принадлежат Проповеднику, те, что поменьше – Рыбаку; останки сами собой разделились и их перенесли в возведенную для них церковь». Summa de ecclesiasticis officiis / Ed. H. Douteil. Turnhout, 1976. P. 271. Эта версия отдает предпочтение одному из двух – Павлу, «Проповеднику»! – и не могла рассчитывать на повсеместное распространение. Иаков Ворагинский добавляет к белетовскому рассказу: «Также говорят, что Папа Сильвестр, желая освятить церкви, с великим благочестием взвесил на чаше весов как малые, так и большие кости, и половину из них поместил в одну церковь, а половину в другую». Иаков Ворагинский. Ук. соч. Т.II. С. 36. То же – у Гильома Дюрана (Rationale. VII, 15).

184

Если с VIII века порфир использовали вполне осознанно в рамках imitatio imperii, то Церковь лишь для погребений святых. Значит, решение понтификов двенадцатого столетия заказывать порфирные памятники претендовало на привилегию, до тех пор предназначавшуюся культу мучеников и святых. В императорских погребениях порфир не применялся с V века. Правда мраморный саркофаг Оттона II († 983) в атриуме Ватиканской базилики был накрыт порфирной крышкой: Херклоц (Herklotz I. "Sepulcra". P. 110–113) резонно отсылает к двум пунктам «Папского послания», Dictatus papae: «только папа может пользоваться императорскми инсигниями» (VIII: Quod solus possit uti imperialibus insigniis) и «римский понтифик, если он канонически избран, безусловно свят по заслугам святого Петра» (XXIII: Quod Romanus pontifex, si canonice fuerit ordinatus, meritis beati Petri indubitanter efficitur sanctus). Gregorii VII Registrum. II. 55a / Ed. E. Caspar. Das Register Gregors VII. Bd. I. Berlin, 1920. S. 202, 207.

185

«Sedentem et quasi jacentem supra thalamum». Jackson R. A. Vive le roi! A History of the French Coronation from Charles V to Charles X. Chapel Hill, London, 1984. P. 133. Чин Карла V первым описывает короля в таком положении, на ложе, когда два епископа подходят к нему и сопровождают к коронации. По Чину Людовика Святого, созданному около 1250 года, король в начале церемонии выходит из thalamus (exeunte autem rege de thalamo), и это слово здесь может означать ложе. Le Goff J. A Coronation Program for the Age of Saint Louis: The Ordo of 1250 // Coronations. P. 46–71. Это правило восходит к Римско-германскому понтификалу 961 года из Майнца: Schramm P.E. Die Krönung in Deutschland bis zum Beginn des Salischen Hauses (1028) // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung. Bd. 55. 1935. S. 310–311; Jackson R.A. Op. cit. P. 255. N. 11: «Primum, exeunte illo (rege – А.П.Б.) thalamum».

186

Le Goff J. A Coronation. P. 52. Герцог Сен-Симон пишет, что принц «лежащий и как бы спящий на ложе за закрытым занавесом… фактически гол, на нем лишь сатиновая жилетка поверх рубахи, он бос, то есть без сапог и шпор… Все это указывает на то, что этот человек ни о чем не думает, он глубоко погружен в сон, ведь он не слышит, что вокруг происходит, он позволяет себя поднять, и сонным его ведут куда положено». Louis de Saint-Simon. Mémoire succint sur les formalités // Écrits inédits de Saint-Simon. Vol. II. Mélanges I. P., 1880. P. 221.

187

См.: Elze R. Op. cit.

188

Эти реликвии считались даром Константина папе Сильвестру I. Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 63. N. 28. Предыдущие версии «Описания Латеранской базилики» XI–XII вв. Утверждают, что на этом алтаре могли служить «только папа или кардинал-епископ». На алтаре стояла «деревянная икона, на которой изображены были Петр и Павел, такими, какими они явились Константину во сне перед крещением, как он в том признался папе Сильвестру». Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. III. P. 338.

189

Ibid. III. P. 356 (описание церкви св. Лаврентия). Издатель считает, что в самой старой рукописи A, созданной после 1073 года, слова umbilicus et praeputium стерлись. В главе «De Arca et Sanctis Sanctorum, quae sunt in Basilica Salvatoris» слова «еt circumcisio Domini» присутствуют только в рукописи, содержащей более позднюю редакцию «Описания», ту, что дьякон Иоанн написал для Александра III: их добавил на полях то ли писец, то ли какой-то его современник. Ibid. P. 337.

190

Jacopo Caetani Stefaneschi. Opus Metricum. Versus 345–354. S. 107: «Ergo potest sine fraude pie de stercore sumptus / Credi summa tenens solium, et de pulvere nactus / Principibus relocandus apex a numine divo / Compositus. Talique die perducitur inde / ante fores templi, binas ubi purpura sedes / Porfireas nativa tenet, superaccubat illas / Et dextra ferulam sancte pater accipit edis / Sanctorum claves, ad sacra palatia vectes / insuper, at leva positus servanda redonat».

191

Источники – ординал Григория X (Van Dijk-Walker. The Ordinal. P. 546–547) и понтификал Римской курии XIII века (XIII B): Andrieu. Le pontifical romain. Vol. II. P. 378. N. 48–49. Чин, открытый Дикмансом, возможно, отражает авиньонскую ситуацию, но ничего не говорит о церемонии вступления во владение: Dykmans М. Le cérémonial. Vol. III. P. 476–473. Пьер Амейль не включает чин коронации. Чин Франсуа де Конзье отсылает к понтификалу XIII века и к церемониалу Григория X (ibid. P. 298. N. 175). Автор одной хроники, повествующей о смерти папы Григория XII, просто отсылает к некоему существующему чину. Finke H. Eine Papstchronik. S. 361: «et fuit ordo in equitando, ut in proximis precedentibus foliis continetur».

192

Dykmans М. L’œuvre. Vol. I. P. 82 N. 157: «Ipse vero pontifex a priore et canonicis predictis ducitur ad sedem marmoream, ante portam principalem a sinistra stantem, que stercoraria appellatur, et ibi eum sedere faciunt; qui ita tamen , ut iacere potius videatur. Ad quem mox accedentes cardinales elevant eum honorifice dicentes: Suscitat de pulvere egenum, et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum principibus et solium glorie teneat». Так позже в современном Caeremoniale Romanum: Catalani G. Pontificale Romanum. Vol. I. Paris, 1850. P. 138. Путаница уже в «Жизнеописаниях римских понтификов» Платины (1474). В Жизнеописании папессы Иоанны дырявый стул однозначно идентифицируется с троном в прахе: Gayda. Gitae pontificum Romanorum. P. 151–152; ср.: Boureau A. La papesse Jeanne. P. 29.

193

Giovanni Burcardo. Alla corte di cinque papi. Diario 1483–1506 / Ed. L. Bianchi. Milano, 1988. P. 90.

194

Не только для того, чтобы оспорить легенду о папессе Иоанне (Cancellieri F. Storia de’ solenni possessi. P. 60–112; Boureau A. La papesse Jeanne. P. 31, 56, 114). Мы сейчас не можем вдаваться в анализ ритуала, во время которого папе перед Латеранской базиликой показывали «бронзового петуха, стоявшего на порфирной колонне рядом с вратами базилики, чтобы напомнить, что он должен прощать другим, как Христос простил Петру, первому папе, его отпадение и трехкратное отступничество». Cancellieri F. Storia de’ solenni possessi. P. 54. N. 3. При Александре VII петуха перенесли в базилику, затем в клуатр. Ibid. См. также: Moroni. Dizionario. Vol. LXX. P. 91–92.

195

Turner V. W. The Ritual Process: Structure and Antistructure. London, 1969. P. 166–203.

196

В Новое время анекдотов, естественно, становится больше. Морони рассказывает, что в 1585 году Сикста V короновали в присутствии японских посланников. Когда сжигали паклю, четырежды произносилась фраза «Святой отец, так преходит мирская слава». А Сикст V, скорый на ответ, в отличие от других пап, которые в этот момент молчали, воспряв духом, воскликнул: «Слава наша никогда не прейдет, потому что нет нам иной славы, кроме как вершить правосудие». Затем, повершувшись к японцам, добавил: «Передайте вашим государям, нашим сыновьям, значение этой благородной церемонии». В 1769 году Климент XIV «заметил, что пакля не зажигается, может быть, из-за сырости, и обрадовался, увидев в том доброе предзнаменование долгого правления». Moroni. Vol. LXX. P. 93.

197

В Византии омовение рук василевса могло трактоваться как жест смирения. Верно, однако, и то, что в пепельную среду он символически умывал руки в «Пилатовой лохани». Treitinger О. Die oströmische Kaiser- und Reichsidee. S. 231. N. 104; Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 109. Прим. 24.

198

Annales Genuenses. RIS. Vol. XVII. P. 1019 B: «Et defuncto Jacobo de Varagine, nostre urbis presule, qui anno proximo in conventu fratrum Predicatorum ejus urbis fuit sepulchro reconditus in Janua, archiepiscopus electus est Porchetus Spinula de Janua ordinis Minorum, qui dum esset apud summum pontificem Bonifacium octavum in die cinerum, super capita prelatorum papam cinerem imponente, ipsoque archiepiscopo cinerem volente recipere, summus pontifex ipsi inquit: ‘Memento quod Guibellinus es, et cum Guibellinis in cinerem reverteris’, et cinerem jecit in oculos ipsius archiepiscopi, eumque archiepiscopatu privavit. Quod summus episcopus egit motus suspicione non vera, quod Jacobum et Petrum, ipsius Jacopi nepotem de Columna cardinales eidem pape rebelles, et a cardinalatu depositos, ipse archiepiscopus recepisset. Sed eodem anno veritatem agnoscens ipsum Porchetum in archiepiscopatu restituit». Мы обязаны этой информацией Жану Косту.

199

Petrus Damiani. Disceptatio synodalis // MGH Libelli. Bd. I. S. 93: «Quatinus, sicut in uno mediatore Dei et hominum haec duo, regnum scilicet et sacerdotium, divino sunt conflata mysterio, ita sublimes istae duae personae tanta sibimet invicem unanimitate iungantur, et quodam mutuae caritatis glutino et rex in Romano pontifice et Romanus pontifex inveniatur in rege». Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 565. Прим. 402.

200

Там же. С. 334 и сл.

201

Ep. 46 // MGH Libelli. Bd. II. S. 41: «Ego claves tocius universalis Aecclesiae meae tuis manibus tradidi, et super eam te mihi vicarium posui, quam proprii sanguinis effusione redemi». В небольшом сочинении «О целибате священников», посвященном Николаю II (1059–1061), Дамиани добавляет, что папа исполняет обязанности вместо Христа: «Tu, domine mi, venerabilis papa, qui Christi vice fungeris, qui summo pastori in apostolica dignitate succedis». PL. T. 145. Col. 386; цит. по: Maccarrone M. Vicarius Christi. Storia del titolo papale. R., 1952. P. 86.

202

В послании Клименту II в апреле 1047 года папа назван «наместником Бога» Ep. 26. Die Briefe. Bd. I. S. 241: «Te enim omnipotens Deus vice sui in populo quodammodo cibum posuit».

203

Bernardus Claraevallensis. De consideratione. Lib. II. Cap. VIII, 16 // S. Bernardi Opera / ed. J. Leclercq, H. Rochais. R., 1963. Vol. III. P. 424: «Inde est quo altera vice instar Domini gradiens super aquas, unicum se Christi vicarium designavit, qui non uni populo, sed cunctis praeesse deberet».

204

Ibid. l. Lib. II. Cap. VIII. 15. Ibid. Lib. III, P. 423: «Indagemus adhuc diligentius quis sis, quam geras videlicet pro tempore personam in Ecclesia Dei».

205

Ibid. l. Lib. II. Cap. VIII. 15. Ibid. Lib. III, P. 423: «Quis es? Sacerdos magnus, summus Pontifex. Tu princeps episcoporum, tu heres Apostolorum, tu primatu Abel, gubernatu Noe, patriarchatu Abraham, ordine Melchisedech, dignitate Aaron, auctoritate Moyses, iudicatu Samuel, potestate Petrus, untione Christus».

206

Ibid. De consideratione. Lib. III. Cap. IV, 17.

207

Epistolae I // S. Bernardi Opera / ed. J. Leclercq, H. Rochais. Vol. VIII. R., 1974. P. 313 (= Epistola 126 // PL T. 182. Col. 275): «Non; omnino non poterit non audire plangentem: Amici mei et proximi mei… Quomodo namque non recognoscet os de ossibus suis et carnem de carne sua, immo vero iam quodammodo spiritum de spiritu suo?». Источник здесь – Библия: Быт 2:23; 29:14; 2 Цар 19:13; 1 Пар 11:1. Пассаж из апостола Павла (Еф. 5:30) относится ко всем христианам.

208

В послании 10 апреля 1153 г., направленном архипресвитеру и каноникам ватиканской базилики св. Петра, Евгений III утверждает, что папа замещает Христа (Ep. 575. PL 180, 1589): «Aequitatis et iustitiae persuadet ratio ut nos, qui licet indigni Christi vices in terris agimus, et in eiusdem apostolorum principis cathedra residere conspicimur». Ср.: Maccarrone M. Vicarius Christi. P. 100. Среди первых римских текстов, использующих этот титул, нужно упомянуть описание Латеранской базилики Иоанна Дьякона в версии II половины XII века. (Herklotz I. Der mittelalterliche Fassadenportikus. S. 93. N. 271).

209

Maccarrone M. Vicarius Christi. P. 106.

210

PL T. 217. Col. 519 (Проповедь XIII на праздник св. Григория Великого): «Ille, cujus pontifex iste gerit personam, scilicet Christus, est principium, id est auctor vitae passionis, id est vitae restauratae per passionem». В т. н. Summa Reginensis, созданной в 1192 г. учеником Угуччоне, пояснение к слову episcopus утверждает, что это «тот, кто олицетворяет Христа», personam habet Christi. Цит. по: Maccarrone M. Vicarius Christi. P. 107. N. 89e, N. 91.

211

Reg. Bd. I. S. 354 (Die Register Innocenz’ Bd. III., I, S. 515): «Statum et ordinem conditionis humanae non possumus ampliare».

212

Ibid. Bd. I. S. 515: «Quia vero lex id humane conditionis non patitur nec possumus in persona propria gerere sollicitudinis universas, interdum per fratres nostros, qui sunt membra corporis nostri, ea cogimur exercere, que, si commoditas Ecclesie sustineret, personaliter libentius impleremus». О легатах см.: Reg. I. S. 526 (Ibid. Bd. I. S. 759): «Ubique presentiam exhibere, per varia mundi climata a suo latere aliquos dirigant et transmittant, qui fideles in fide consolident, corrigenda corrigant, de agro Domini nociva destruant et utilia plantare procurent»; Reg. Bd. II. S. 114 (Ibid. Bd. II S. 239): «Hoc sane apostolica sedes, que cunctarum Ecclesiarum a Domino in beato Petro magisterium obtinuit et primatum, assidue meditatione revolvens, multos in partem credite sollicitudinis evocavit, ut (in) diversis mundi partibus per eorum presentiam ipsius absentia suppleretur…»; Reg. Bd. II. S. 193 (Ibid. Bd. II. S. 367): «Apostolica sedes, que disponente Domino inter omnes Ecclesias obtinet principatum, alios vocavit in partem sollicitudinis, retenta sibi plenitudine potestatis, ut quoniam Romanus pontifex pro defectu conditionis humane per seipsum omnia expedire non potest, iuvetur subsidiis aliorum, quibus vices suas committit ad exemplum Domini et magistri, qui discipulos suos per mundum universum transmisit, salutem nostram in medio terre personaliter operates». О викариях см.: Reg. Bd. II. S. 204 (Ibid. Bd. II. S. 399): «Sane quoniam presentiam suam non potest Romanus pontifex omnibus exhibere, dilecto filio magistro L(eoni?), cuius virtutes et merita plenius cognovistis, vices suas apud Constantinopolim duxit sedes apostolica committendas, ut absens corpore presens spiritu per ipsum, quem tanto deputavit oneri et honori, vos tamquam membri sibi capiti firmiter couniret».

213

Reg. Bd. I. S. 445 (Ibid. Bd. I. S. 668): «Et quoniam ubique presentia corporali adesse (non possumus), per fratres et coepiscopos nostros, qui sunt in partem sollicitudinis evocati…»; Reg. Bd. I. S. 495 (Ibid. Bd. I. S. 724): «Potestatis apostolice plenitudo longe lateque diffusa licet ubique presens potentialiter habeatur, tamen quia ea, que ad tantum officium pertinent, per se, prout singulis expediret, non valet presentialiter exercere, tam vos quam alios ministros Ecclesiarum in partem sollicitudines advocavit, ut sic tanti onus officii per subsidiarias actiones commodius supportetur».

214

Формула восходит ко Льву I (440–461): «Vices enim nostras ita tuae credidimus charitati, ut in partem sis vocatus sollicitudinis, non in plenitudinem potestatis». (Ep. 14 // PL T. 54. Col. 671). Ср.: Rivière J. ‘In partem sollicitudinis’. Evolution d’une formule pontificale // Revue de sciences religieuses. Vol. 5. 1925. P. 210–231; Ullmann W. Leo I and the Theme of Papal Primacy // Journal of Theological Studies. Vol. 11. 1960. P. 25–51. Грациан включил ее в «Декрет» (C. 3 q. 6 c. 8) и воспользовался термином «полнота власти», plenitudo potestatis (Dict. pr. C. 9 q. 3). Тем самым он способствовал распространению этой концепции, в том числе потому, что включил и два аналогичных текста, подложное письмо папы Григория IV (C. 2 q. 6 c. 11) и псевдо-исидоровский текст (C. 2 q. 6 c. 12). Однако при Грациане термин еще не относился исключительно к функции понтифика. Декретисты XII века не решались использовать формулу, которая могла указывать и на уполномоченность посланцев и епископов (Tierney B. Foundations of the Conciliar Theory. The Contributions of the Medieval Canonists from Gratian to the Great Schism. Cambridge, 1955. P. 143). Своим успехом она обязана энтузиазму Бернарда (De consideratione. II, 8, 16; III, 4, 14; ep. 131 et 132) и классическому определению, данному Угуччоне: «Полнота власти есть там, где есть приказ, законность и необходимость. Эти три элемента объединены в папе, а епископ обладает лишь первым и третьим» (Glossa Palatina ad Dist. 11 c. 2, цит. по: ibid., 146). Папство воспользовалось этим определением лишь в последние десятилетия XII века, например, в одном письме Луция III (PL T. 201. Col. 1288). Zerbi P. Papato, impero e ‘respublica christiana’ dal 1187 al 1198. Milano, 1980. Р. 170–173. При Иннокентии III термин вошел в лексику папской канцелярии уже в первый год (1198). Соответствующие места из декреталий этого понтифика собраны Уоттом: Watt J.A. The Term ‘Plenitudo potestatis’ by Hostiensis // Proceedings of the Second International Congress of Medieval Canon Law. Città del Vaticano, 1965. Р. 175–177. Канонисты взяли его на вооружение, мы найдем его во всех собраниях декреталий этого периода, в т. н. «Пяти древних собраниях», Quinque Compilationes Antiquae: ibid. Р. 165. В начале своего правления Иннокентий III пишет: «Хотя, утверждая Церковь Свою, Господь наш Иисус Христос всем ученикам дал одинаковую власть вязать и разрешать в делах верующих, святому апостолу Петру Он дал в ней главенствующую роль. Он сказал: «ты – Петр, и на камне сем Я создам Церковь Мою». Так он дал понять всем верующим, что, подобно тому, как между Богом и людьми лишь один посредник, вочеловечившийся Иисус Христос, вернувший мир между небом и землей, … восстановивший единство между ними, так и в Церкви Его лишь один предстоятель, общий для всех, от Него получивший власть и Его именем правивший… От этой власти, данной святому Петру Господом, святая Римская Церковь, основанная и построенная Господом нашим Иисусом Христом через святого Петра, получила власть над всеми церквями, чтобы ее решения повсюду принимались окончательно». Reg. Bd. I. S. 316, Die Register Innocenz’ III. Bd. I. S. 448.

215

Иннокентий III. Проповедь на праздник свв. Петра и Павла (PL T. 217. Col. 551): «Cephas enim licet secundum unam linguam interpretatur Petrus secundum aliam tamen dicitur caput». Ср.: PL T. 217. Col. 656.

216

Иннокентий III. Гомилия на праздник св. Григория Великого. «Quia, sicut plenitudo sensuum consistit in capite, in caeteris autem membris pars est aliqua plenitudinis: ita caeteri vocati sunt in partem sollicitudinis, solus autem Petrus assumptus est in plenitudinem potestatis». PL T. 217. Col. 517. См.: Bougerol J.G. Op. cit. P. 266.

217

PL T. 217. Col. 665. Ср.: Пс. 109:4.

218

Kempf F. Regestum Innocentii III papae super negotio Romani imperii. R., 1947. P. 6: «Quanta debeat esse concordia inter regnum et sacerdotium, in seipso Christus ostendit, qui est rex regum et dominus dominantium, sacerdos in eternum secundum ordinem Melchisedec, qui et secundum naturam carnis assumpte de sacerdotali pariter et regali stirpe descendit».

219

Leclercq J. L’idée de la royauté du Christ au Moyen Age. P., 1959. P. 59.

220

Maccarrone M. ”Ubi est papa, ibi est Roma” // Aus Kirche und Reich / hg. H. Mordek. Sigmaringen, 1983. S. 371–382.

221

Decretum Gratiani. D. 93. C. 4. Corpus Iuris Canonici / Ed. E. Friedberg. Vol. I. P. 321: «Episcopi vero, qui apostolicae ordinationi subiacenti, etiam hanc reverentiam debent, ut singulis annis apostolorum liminibus sese repraesentent».

222

Von Schulte J.F. Die Summa magistri Rufini zum Decretum Gratiani. Giessen, 1892. S. 160: «Illi vero episcopi, qui sunt in provincia Romanae Ecclesiae vel ab ea consecrationem accipiunt, eam reverentiam debent papae, ut singulis annis ipsum visitent. Si autem de longiquo sunt, se ei per litteras commendent». В «Сумме магистра Роланда» примерно того же времени еще повторяется dictum Грациана, отсылавший к «апостольским порогам», limina apostolorum. Summa magistri Rolandi / ed. F. Thaner. Innsbruck, 1874. S. 11. Weigand R. Magister Rolandus und Papst Alexander III. // Archiv für katholisches Kirchenrecht. Bd. 149. 1980. S. 3–44.

223

Summa Stephani / ed. J. F. von Schulte. Gieβen, 1891. S. 112–113.

224

«De aliis duo addit in quibus debemus obedire summo pontifici, scilicet ne communicemus alicui cui ipse non communicaverit, id est quem excommunicaverit, et quod quisque episcopus visitet curiam Romanam certis temporibus, ut propinqui singulis annis, alii rarius, secundum quod scriptum est in ordine curiae post que tempora de singulis provinciis debeant curiam visitare». The Summa Parisiensis on the Decretum Gratiani / ed. T.R. McLaughlin. Toronto, 1952. P. 71.

225

Maccarrone M. “Ubi est papa”. P. 377.

226

«Idem intelligo si curie Romane, ubicumque sit». Транскрипция Маккарроне по рукописям Pal. lat. 626, f. 89r-89v и Barb. lat. 272, f. 53v: Id., ibid., 376 n. 29.

227

Kempf F. Regestum Innocentii III. P. 48. N. 18. «Папа – полновластный представитель Того, кто правит королями и князьями и кто дает королевства тем, кому посчитает справедливым» (Проповедь на праздник св. Григория, PL T. 217. Col. 517); «Папа – наместник Того, чье царство не имеет пределов» (PL T. 217. Col. 517). Ср.: PL T. 217. Col. 552, 778–779. В целом об этом вопросе см.: Bougerol J.G. La papauté dans les sermons médiévaux français et italiens // The Religious Roles of the Papacy: Ideals and Realities, 1150–1300. Toronto, 1989. P. 266. Концепция царственности Христа лежит в основе иконографической программы капеллы св. Сильвестра в Тиволи, возможно, вдохновленной Иннокентием III. Эти фрески, датируемые 1210–1255 гг., видимо, выполнены художником, близким к «Мастеру перенесений», работавшему в крипте собора в Ананьи. Lanz H. Die romanischen Wandmalereien von San Silvestro in Tivoli. Ein römisches Apsisprogramm der Zeit Innozenz III. Bern, 1983.

228

MGH SS. Bd. XXIV. S. 737: «Viterbium tandem deveni et ibidem Romam inveni». Maccarrone M. StudiP. 60–61.

229

Pagnotti F. Niccolò da Calvi e la sua Vita d’Innocenzo IV con una breve introduzione sulla istoriografia pontificia dei secoli XIII e XIV // Archivio della Società Romana di storia patria. Vol. 21. 1898. P. 91: «Ibi (sc. Lugduni) ergo curia quasi castrorum acie ordinata innumeris de cunctis mundi partibus tanquam ad Romam alteram confluentibus, coepit apostolatus officium exercere».

230

Sinibaldo Fieschi. Apparatus in quinque libros decretalium. Venezia, 1578. F. 117a, glossa a X, 2, 24 ad verbum Apostolorum: «[Apostolorum] scilicet Petri et Pauli. Apostolorum autem limites (sic!) ibi esse intelliguntur, ubi papa est. Quod sic exponi debeat, patet ex eo quod sequitur, scilicet nisi absolvatur per papam, qui illis liminibus praeest, et qui eorum vices geritur et authoritate fungitur». Ср.: Maccarrone M. “Ubi est papa”. P. 377. N. 35.

231

Комментируя тот же текст (X, 2, 24, 4), Остиец утверждает насчет словосочетания limina apostolorum: «et dic Apostolorum, sicilicet Petri et Pauli, id est Curiam Romanam: nam ubi papa, ibi Roma. Et ex hoc patet, quod ubi papa sit, ibi et Apostoli esse intelliguntur». Полный текст: ibid., p. 378. Hostiensis. In quintum decretalium librum commentaria. Venetiis, 1581. F. 60va, commento a X, 5, 20, 4: «Apud Sedem apostolicam: hoc est in Curia Romana ubicumque sit, quia ubi papa, ibi Roma. Alibi enim constitutus hac constitutione non ligatur.» Идея, что Рим там, где папа, нашла выражение и в «Семи партидах» Альфонса Мудрого: Siete Partidas del Rey Don Alfonso el Sabio. Partida I, titulo X, ley IV. Madrid, 1870.

232

«Quia non ubi Roma est, ibi papa est, sed econverso».

233

Hostiensis. Summa aurea. Lugduni, 1588. f. 30r, ad X, 1, 8, 4.

234

Decretum Gratiani. D. 40 c. 12 (Multi sacerdotes): «Locus enim non sanctificat hominem, sed homo locum». О комментариях декретистов, от Руфина до Иоанна Немецкого, см.: Lindner D. Die sogenannte Erbheiligkeit des Papstes in der Kanonistik des Mittelalters // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung. Bd. 53. 1967. S. 15–26.

235

Ср.: Ис 66:1. «Papa non necessitatur residere in aliquo determinato loco, quia vicarius est illius cuius sedes celum est et terra scabellum pedum eius, ut scribitur Ysaie LXVI. Implet enim celum et terram sua potestate et iurisdictione, ut scribitur Hieremie XIII». Цит. по: McCready W.D. The Papal Sovereign in the Ecclesiology of Augustinus Triumphus // Mediaeval Studies. Vol. 39. 1977. P. 183. N. 28.

236

Jung N. Alvaro Pelayo. P., 1931. P. 150. N. 2: «Corpus Christi mysticum ibi est, ubi est caput, scilicet papa». Канторович напоминает, что пассаж из Игнатия (Ad Smyrn. VIII, 2) гласит не «где епископ, там и Церковь», но «где Христос, там и Церковь». Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 301. Прим. 33. Это тем более заставляет исторически осмыслить сближение Христа и папы, проводившееся в XIII–XIV вв.

237

Alvarus Pelagius. Collirium adversus haereses novas, cod. Ottob. lat. 2795, f. 20r-v. Частично опубликовано в: Scholz R. Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften aus der Zeit Ludwigs des Bayern (1327–1354). R., 1914. Bd. 2. S. 506–507: «et locus non sanctificat homines nec Roma papam, sed homo locum et papa urbem Romanam… Etenim Christus non dedit iurisdictionem suam et potestatem loco vel Rome que res inanimata est, sed Petro et successoribus eius».

238

Baldus. C. 4 X 2, 24, n. 11, f. 249: «Dicit Innocentius quod ubi est Papa, ibi est Roma, Hierusalem et mons Sion, ibi est communis patria» Цит. в: Канторович Э. Ук. соч. С. 301. Прим. 35.

239

Bernardus Claraevallensis. De consideratione, 4, 4, 9 (PL T. 182. Col. 778; ed. J. Leclercq, H. Rochais. S. Bernardi Opera. Vol. III. P. 455): «Veniamus ad collaterales et coadiutores tuos. Hi seduliti tibi, hi intimi sunt. Quamobrem si boni sunt, tibi potissimum sunt; si mali, aeque plus tibi. Ne te dixeris sanum, dolentem latera».

240

Johannes Sarеsberiensis. Historia pontificalis. 21, 51, 9: «Conscius erat egritudinis laterum suorum; sic enim assessores et consiliarios consueverat appellare», цит. по: Sägmüller J.B. Die Idee von der Kirche als ‘imperium Romanum’ im kanonischen Recht // Theologische Quartalschrift. Bd. 80. 1898. S. 70. Ср.: Miczka G. Das Bild der Kirche bei Johannes von Salisbury. Bonn, 1970. S. 138. Anm. 177.

241

Millor W.J., Brooke C.N.L. The Letters of John of Salisbury. Vol. II. Oxford, 1979. P. 432. N. 234: «audivit et vidit Ecclesiae Romanae, cuius membrum est»; cf. Miczka G. Das Bild der Kirche. S. 139. N. 176. Луций III называет реймсского архиепископа Гильома, кардинал-пресвитера Санта Сабина «великим членом Церкви», magnum Ecclesiae membrum (JL 14799, 2 июня 1182 г.). Ср.: Sägmüller J.B. Die Thätigkeit und Stellung der Cardinäle bis Papst Bonifaz VIII. historisch-canonistisch untersucht und dargestellt. Freiburg in Breisgau, 1896. S. 225. В его правление пара «глава-члены», caput-membra, входит в язык канонистов. В сумме «Следует знать», Et est sciendum, (около 1185) термин «Римская Церковь» иногда употребляется применительно «только к папе», pro solo papa, иногда «ко главе и к членам», то есть к папе и кардинальской коллегии. Gillmann F. “Die Dekretglossen des Cod. Stuttgart hist. f. 419”. Archiv für katholisches Kirchenrecht, 107 (1927), 224. Согласно Жану Леклерку, в дальнейшем эта мысль просто нашла «более точное выражение». Leclercq J. ‘Pars corporis papae’. Le sacré collège dans l’ecclésiologie médiévale // L’homme devant Dieu. Mélanges offerts au Père Henri de Lubac. P., 1964. Vol. II. P. 185. В сумме «Следует знать» кардиналы названы членами, membra (т. е. «члены Церкви»), в XIII веке они «часть тела папы», pars corporis papae. Дело не в точности, а в принципиальном различении. См. также: Imkamp W. Das Kirchenbild Innocenz’ III. (1198–1216). Stuttgart, 1983. S. 286.

242

Ottonis et Rahewini Gesta Friderici I imperatoris. I, 60 / Ed. G. Waitz, B. von Simson. Hannover, 1912. S. 86–87: «Benedictus per omnia Deus, qui sic Aecclesiae suae, sponsae suae, previdit, ne vel summa membra a capite suo dissiderent, vel tantus religiosarum et discretarum personarum numerus Gallicanae Aecclesiae aliquod iudicii pondus a sede. Romana reportans scismatis non parvi occasio esset». Ср. Miczka G. Das Bild der Kirche. S. 138. N. 176.

243

Boso. Vita Alexandri III // LP. Vol. II. P. 417: «Fratres vero qui post eum in Urbe remanserant secuti sunt eius vestigia et suo capiti tamquam menbra sui corporis adheserunt».

244

Письмо 345 от первого года понтификата, Die Register Innocenz’ III. / Ed. O. Hageneder, A. Haidacher, I. Graz-Köln, 1964. Bd. I. S. 515 ff (PL T. 214. Col. 319–320). Ср.: Watt J.A. The Constitutional Law of the College of Cardinals: Hostiensis to Johannes Andreae // Mediaeval Studies. Vol. 33. 1971. P. 152ff; Maleczek W. Op. cit. S. 283. В послании от 15 ноября 1202 года об избрании архиепископа Амальфи Иннокентий III также отсылает к этой традиции, называя одного из кандидатов, кардинала Петра, «великим членом Римской Церкви». Иннокентий III не принимает избрание кардинала Сан Марчелло под тем предлогом, что «мы не хотели лишиться этого кардинала, такого великого члена Римской Церкви» (Potthast 1761). В другом письме того же папы, написанном в конце 1201 года один кардинал назван «членом главы», membrum capitis (Potthast 1546; Maleczek W. Op. cit. S. 284. Anm. 207). Эта формула принадлежит не папе, а равеннским каноникам, приветствовавшим избрание на равеннскую кафедру Соффредо, кардинала-пресвитера Санта Прасседе: «Etsi talis conditio fuisset adiecta, poterat tamen de Romane sedis collegio propter ipsius privilegium prefata postulari persona, cum membra capitis a membra corporis censeri non debeant aliena». В одном письме Климента IV кардиналы и папы определяются как membra единой Церкви, подчиняющейся единому caput, Христу (Potthast 20201, письмо Энрике Кастильскому 30 декабря 1267 г.): «Parce igitur persequi cardinalem praedictum, quem tamquam specialem Ecclesiae filium, immo nobile membrm eius non potes tangere, nobis et aliis fratribus nostris intactis, cum in Domino corpus unum et invicem singula membra simus». Цит. по: Sägmüller J.-B. Op. cit. S. 226.

245

Еф 5:30.

246

Leclercq J. ‘Pars. P. 185.

247

Ibid. P. 186; Tierney B. Foundations. P. 211. N. 2.

248

Cod. Iust. 9, 8, 5: «virorum illustrium qui consiliis et consistorio nostro intersunt, senatorum etiam, nam et ipsi pars corporis nostri sunt». Канторович Э. Ук. соч. С. 305. Прим. 42. Ср.: Cod. Iust. 12, 1, 8. Фридрих II, в Вероне в 1244 году, тоже назвал имперских выборщиков «имперскими князьями, благородными членами… нашего тела», imperii principes nobilia membra… corporis nostri (MGH Constitutiones. Bd. II. S. 333 N. 244). В экклезиологии Иннокентия III связь между папой и кардиналами очень тесная и особенная, но не исключительная: в 1199 году он предлагал католикосу Григорию и его суфраганам признать себя «частью нашего тела», pars nostri corporis. Die Register Innocenz’ III. Bd. II. S. 407: «…confiteris et te ac fratres et coepiscopos tuos partem nostri corporis recognoscis…». Imkamp W. Op. cit. S. 287.

249

Hostiensis V. Lectura in quinque Decretalium libros in c. 23 X v, 33, Venetiis 1581, t. IV, 86 V°; cf. Leclercq. ‘Pars’. P. 185–186.

250

В завещании, продиктованном в Витербо 29 октября 1271 года, кардинал Генрих из Сузы без обиняков просит выпотрошить свой труп, чтобы проще было доставить его до места погребения. Paravicini Bagliani A. I testamenti. P. 134. N. 2: «Quod si propter nimiam distantiam totum corpus ad metropolitanam ecclesiam portari non posset, exenteretur corpus, et intestinis apud ecclesiam in cuius parochia me decedere contigerit dimissis, residuum ad metropolitanam ecclesiam deportetur».

251

Глава «Ecclesia vestra». Цит. по: Perez A. Pentateuchum fidei. Liber II. Dubium 3. Cap. 8, 1621. P. 20 (Rocaberti J. Th. Bibliotheca maxima pontificia. Vol. IV. Roma, 1699. P. 705 D). Ср.: Magri D. Hierolexicon. R., 1677. P. 126: «quia cardinales cum papa incorporantur».

252

Hostiensis V. Apparatus 3.5.19 s.v. episcopi Prenestinensis: «Sed et maior est cardinalis, in quantum est pars corporis generalis vicarii Iesu Christi. Hoc autem hodie tenet Romana Ecclesia quod nulla sit maior dignitas cardinalatu, cum ipsi cardinales una cum papa omnes iudicent». Цит. по: Watt J.A. The Constitutional Law. P. 153.

253

«Item cardinales sunt coniudices Romani pontificis et sunt membra non tantum corporis Ecclesiae sed capitis». Denifle H. Die Denkschriften der Colonna gegen Bonifaz VIII. und der Cardinäle gegen die Colonna // Archiv für Litteratur- und Kirchengeschichte des Mittelalters. Bd. 5. 1889. S. 509–524.

254

Политические мотивы были очевидны, но терминология использовалась и раньше. Поэтому нельзя согласиться с мнением Вилкса, что «отныне они должны стать coniudicatores et coadiutores папы». Wilks M.J. The Problem of Sovereignty in the Later Middle Ages. Cambridge, 1963. P. 458. Эти термины использовались в отношении кардиналов уже Бернардом Клервоским.

255

Послание Non mediocri (1439), Codicis iuris canonici fontes. Vol. I. Città del Vaticano, 1932. N. 50. Ср.: Thomassin L. Ancienne et nouvelle discipline de l’E2glise. P., 1864. Vol. II. P. 425–426; Leclerc J. ’Pars corporis pape’. P. 188.

256

LP. Vol. II. P. 446: «Exierant enim obviam sibi extra urbem in longum clerus Romanus cum vexillis et crucibus, quod nulli Romanorum pontificum recolitur factum, senatores et magistratus populi cum concrepantibus tubis, nobiles cum militia in apparatu de coro, et pedestris populositas cum ramis olivarum, laudes pontifici consuetas vociferans. Tunc videns oculos… tamquam vultum Jesu Christi».

257

Stefaneschi J.C. Opus metricum. S. 100: «Post ipsam (crucem) quadratus equus… cigneus ad dextram vehitur». Тема Распятия четко выражена на личной печати кардинала Маттео д’Акваспарта, близкого к Бонифацию VIII. Gardner J. Some Cardinals’ Seals of the Thirteenth Century // The Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. Vol. 38. 1975. P. 95.

258

Rocca A. De sacrosancto Christi corpore Romanis pontificibus iter conficientibus praeferendo commentarius // Id. Thesaurus pontificiarum sacrarumque antiquitatum. R., 1745. Vol. I. P. 37–73.

259

Ibid. Vol. II. P. 374–378. См. также: Alexander a Turre Cremensis. De fulgendo radio hierarchiae Ecclesiae militantis. Radius XXII. Venezia, 1604; Ср.: Rocaberti J.Th. Bibliotheca. Vol. II. P. 55–57; Masson J.P. Libri sex de episcopis Urbis, qui Romanam Ecclesiam rexerunt. Paris, 1586. P. 286–287v: «Videtur autem id dicere quasi damnans consuetudinem, moremque eorum qui demississime procumbunt ad pedes pontificios, ut signum crucis in superficie serici calcei intextum deosculentur: qui mos an sit antiquissimus nescio, nondum enim omnia legi, sed hoc scio consuetudinem illam Cisalpinis populis minus probari quam Italicae genti ad huius generis obsequia et demissiones natae».

260

Amalricus Augerii // RIS. III/2. P. 9. В Синодальном переводе «Сей есть Христос, Которого я проповедую вам». Деян 17:3.

261

«Но я страшнее вижу злодеянье: / Христос в своем наместнике пленен, / И торжествуют лилии в Аланье». Данте. Божественная комедия. Чистилище. XX, 85–87 / пер. М. Лозинского. М., 1967. С. 245. «Аланья», т. е. (Ананьи, город и резиденция Бонифация VIII – прим. пер.).

262

Alvarus Pelagius. De statu et planctu. Lib. I. Cap. 13. Fol. 4r: «Vere enim papa representat Christum in terris: ut qui videt eum oculo contemplativo et fideli videat et Christum; unde et propterea dixit Petro: Tu es Petrus».

263

Ibid. Fol. 4r: «Item, in terra, ergo vicarius eius in terris: omnis papa habet omnem potestatem in terra, quam habuit Christus, nedum sicut verus Deus sed sicut verus homo. Dedit illi Deus potestatem eorum, que sunt super terram, papa enim successor est in hoc Ade primi hominis, antonomatice enim et typice formavit Deus filius ad imaginem suam et similitudinem papam vicarium suum».

264

Antonius de Butrio. Super prima primi decretalium commentarii. Glossa a 2, X, I, 7. Venezia, 1578. Fol. 154r. N. 9: «Quod factum est a papa, ut vicario Dei, interpretatur factum a solo Deo; et quae gesta per vicarium, videntur gesta per dominum». Цит. по: Maccarrone M. Vicarius Christi. P. 237. N. 9.

265

Сильно реставрированный раннехристианский образ Христа в апсиде Латеранской базилики был сохранен художником Торрити по прямому указанию Николая IV (Christe Y. A1 propos du décor absidal de Saint-Jean du Latran à Rome // Cahiers archéologiques. 1970. Vol. 20. P. 197–206; Ср.: Herklotz I. Der mittelalterliche Fassadenportikus. P. 93). Как недавно выяснилось, своими архаическими для того времени чертами он обязан не только мастеру, но и решению папы-заказчика, о котором говорит надпись. Иконографический консерватизм подкреплялся не древней, но известной с XII века легендой, согласно которой образ Спасителя явился верующим в день торжественного освящения храма. Поэтому надпись настаивает на физиогномической сохранности лика (Christe Y. A propos. P. 199: «Facies hec integra…»). В конфессии Латеранской базилики фреска XIV века изображала появление Спасителя во время освящения, проводившегося Сильвестром I в присутствии Константина. Herklotz I. Der mittelalterliche Fassadenportikus. S. 93. N. 269.

266

Lotharius. De sacro altaris mysterio libri sex. L, VI, 9 // PL Vol. 217. P. 911: «Quod Romanus pontifex alium in communicando morem observat… Romanus pontifex ideo non communicat ubi frangit, sed ad altare frangit et ad sedem communicat, quia Christus in Emmaus coram duobus discipulis fregit; in Hierusalem coram undecim apostolis manducavit».

267

Guilelmus Durandus. Rationale. Lib. IV. Cap. 54: «Sicut summus pontifex est Christi Vicarius et caput omnium qui in Ecclesia degent militanti; ita Christum Ecclesiae caput perfectius ac sublimius repraesentans, ad sublimiorem locum comunicare solet»; Ср.: Lib. IV. Cap. 52: «Summus Pontifex sicut Christi vicarius, et caput omnium praelatorum perfectius Christum repraesentat, congruum est, ut ipse non altari, sed in loco sublimiori communicet, ostendens, quod Christus etiam in sua humanitate perfectius et copiosus participat ineffabilia gaudia». Св. Бонавентура несколькими годами ранее резюмировал дискуссию, комментируя Пс 21:26: «Christus in communi, et omnibus videntibus, passus est; unde Papa, quando sumit corpus Christi in Missa, sumit omnibus videntibus, nam sedens in cathedra convertit se ad populum» (Bonaventura S. Expositio in Psalterium // Id. Opera omnia. P., 1867. Vol. IX. P. 182). Николай III (1277–1280) подарил капитулу Св. Петра в Ватикане «cannulam argenteam ad observandum corpus Christi a summo pontifice»: Egidi P. Necrologi e libri affini della Provincia romana. R., 1908. Vol. I. P. 289.

268

Канторович Э. Ук. соч. С. 113–138.

269

Pellens K. Die Texte des Normannischen Anonymus. Wiesbaden, 1966. S. 130: «Itaque in unoquoque gemina intelligitur fuisse persona: una ex natura, altera ex gratia; una in hominis proprietate, altera in spiritu et virtute; una, qua per conditionem nature ceteris hominibus congrueret, altera, qua per eminentiam deificationis et vim sacramenti cunctis aliis precelleret. In una quippe erat naturaliter individuus homo, in altera per gratiam Christus, id est: Deus-homo».

270

Pellens K. Die Texte. S. 135: «Potestas enim regis potestas Dei est; Dei quidem est per naturam, regis per gratiam. Unde et rex Deus et Christus est, sed per gratiam, et quicquid facit, non homo simpliciter, sed Deus factus et Christus per gratiam facit». Ср.: Ibid. S. 665: «Rex autem… huius Christi, id est Dei et hominis, imago et figura erat, quia… totus homo erat, totus deificatus erat et sanctificatus per gratiam unctionis et per benedictionis consecrationem… Si ergo… rex… per gratiam Deus est et Christus domini, quicquid agit et operatur secundum hanc gratiam, iam non homo agit et operatur, sed Deus et Christus domini».

271

Pellens K. Die Texte. S. 144–145: «Reddite potestati, non persone. Persona enim nequam, sed iusta potestas; iniquus Tyberius, sed bonus cesar. Reddite ergo non persone nequam, non iniquo Tyberio, sed iuste potestati, et bono cesari, que sua sunt… Iustum quippe erat, ut humana infirmitas divine subderetur potestati. Christus namque secundum hominem tunc infirmus erat, cesaris vero potestas divina».

272

Pellens K. Die Texte. S. 134: «Unde et uterque in spiritu et Christus et Deus est, et in officio figura et imago Christi et Dei est, sacerdos sacerdotis, rex regis; sacerdos inferioris officii et nature, id est humanitatis, rex superioris, id est divinitatis».

273

Ibid. S. 6: «Talis enim non simplex est, sed multiplex, et plures habens personas».

274

Dictatus papae // Caspar E. Das Register Gregors VII. Bd. I. Berlin, 1920. S. 206: «Никто не может его судить».

275

Pellens K. Die Texte. S. 6: «Nam et summi pontificis personam habet et hominis, et vel homicide vel alterius peccatoris, eius videlicet, quem se ipse fecit. Secundum summi pontificis personam super omnes homines est, secundum hominis personam inter homines, secundum peccatoris personam infra homines. Secundum summi pontificis personam non peccat sed potens est remittere peccata, et secundum hanc super omnes homines reverendus est et honorandus et a nemine iudicandus. Secundum hominis vero personam, et si non peccat, non tamen remittit peccata, et secundum hanc tamquam homo reverendus est et honorandus atque etiam iudicandus. Secundum personam autem peccatoris peccat, et secundum hanc nec reverendus est nec honorandus, sed tanquam inferior homine iudicandus. Neque enim iustum est, ut in eadem reverencia et in eodem honore habeamus et apostolum et homicidam seu adulterum, ordinem pontificis sacratissimum et facinus homicidii seu adulterii sceleratissimum». Об авторе см.: Baer W. Studien zum sogenannten Anonymus von York. Diss. München, 1966.

276

Pellens K. Die Texte. S. 226–227: «Cum multe sint ecclesie in Romana civitate, aut omnibus equaliter debemus obedire, aut quibusdam tantum… Ergo uni tantum debemus obedire, illi videlicet, que est in Lateranis, in qua sedes est apostolica…. Sed quia illi plures in dignitate non sunt equales, illis omnibus non debemus equaliter obedire, sed illi tantum, qui apostolicus est»; Ibid. S. 227: «Sicque fit, ut non Ecclesie sed persone debamus obedire. Sed in quo debemus obedire? Aut enim in eo quod homo est aut in eo quod apostolicus est debemus ei obedire. Sed non in eo quod homo est, quia homini talis obedientia exhibenda non est. Alioquin omni homini deberetur obedientia talis. Ergo in eo quod apostolicus est obedientia illi exhibenda est, id est, in eo quod missus est a Christo videlicet».

277

Haluscynski T. Acta Innocentii III, 1198–1216. Vaticano, 1944. P. 189. Цит. по: D’Avray D. A Letter of Innocent III and the Idea of Infallibility // Catholic Hitorical Review. Vol. 66. 1980. P. 419. N. 13; Summa ad Dist. 21 ante c. 1, цит. по: Tierney B. Origins. P. 34. N. 1. По этому вопросу см. также рецензию Кеннета Пеннингтона на «Histoire du Christianisme» в журнале Speculum 1995, p. 441.

278

«Intelligitur finaliter et irrecuperabiliter, licet enim ad tempora defecerit tamen factus est postea fidelior, vel tunc in persona Petri intelligebatur Ecclesia, in fide Petri fides universalis Ecclesie que numquam in totum deficit vel deficiet usque in diem iuditii». Ms. Pembroke Coll. 72. Fol. 129vB. Цит. по: Tierney B. Origius P. 34. N. 4.

279

Об этом термине см.: Ibid.

280

Oliger P.L. Epistola ad Conradum de Offida // Archivum Franciscanum Historicum. Vol. 11. 1918. P. 366–373: «Unde autem sequitur quod quia papa vel episcopus est quoad aliquid Christi ymago, ergo quoad omnia est Christi ymago… Quod vero dicunt, quod ergo quod est increatus et immensus et impeccabilis et infallibilis et omnium praescius sicut Christus, quod nullus dicet vel sapiet nisi demens».

281

Maccarrone M. Una questione inedita dell’Olivi sull’infallibilità del papa // Rivista di storia della Chiesa in Italia. Vol. 3. 1949. P. 328: «Item, si impossibile est Deum dare alicui plenam auctoritatem diffiniendi de dubiis fidei et divine legis cum hoc, quod permitteret eum errare; de quocumque autem constat quod nullo modo permitteretur errare; ipse sequendus est tamquam regula inerrabilis; sed Romano pontifici dedit Deus hanc auctoritatem»; Ср.: Tierney B. Origins. P. 93.

282

См. ниже.

283

Innocenzo III. Sermo XXI in festo SS. Petri et Pauli // PL Vol. 217. P. 551: «Duas autem confitetur in Christo naturas, et unam personam»; P. 552: «dignitas haec in duobus attenditur, quia scilicet beatissimus Petrus et fundamentum est et caput Ecclesiae»; P. 554: «quae uni Petro duas claves commisit, propter illam excellentissimam fidem, quae in uno Christo duas naturas veraciter recognovit».

284

Augustinus Triumphus. Summa. Lib. I. Cap. 6: «In papa est duplex potestas, una respectu corporis Christi veri, et ista vocatur potestas ordinis… alia respectu corporis Christi mystici, et ista vocatur potestas iurisdictionis vel administrationis». Цит. по: Wilks M.J. “Papa est nomen iurisdictionis”. Augustinus Triumphus and the Papal Vicariate of Christ // Journal of Theological Studies. Vol. 8. 1957. P. 81. Ср.: McCready W.D. Op. cit. P. 196.

285

Jacobus de Viterbio. De regimine christiano. Lib. II. Cap. V: «Dicitur autem vicarius Christi et in quantum homo solum, quia sacerdos est, et in quantum Deus et homo, quia rex est, unde et vere Dei vicarius nominatur». Le plus ancien traité de l’Eglise. Jacques de Viterbe. De regimine christiano (1301–1302) / Ed. H.X. Arquillière. P., 1926. P. 106. Цит. по: Maccarrone M. Vicarius Christi. P. 158.

286

Alvarus Pelagius. De statu et planctu. I, art. 37, par. P, N. 8 F. 8v. 1: «sic ejus vicarius generalis et singularis papa participat cum Christo quodammodo naturam divinitatis quoad spiritualia et humanitatis quoad temporalia». Jung N. Alvaro Pelayo. P. 92.

287

Honorius Augustodunensis. Expositio in Cantica Canticorum // PL Vol. 172. Col. 414: «Nota septem membra sponsae a sponso laudata, id est septem ordines electorum in Ecclesia. Qui sunt oculi, qui occulta perspiciunt; capilli, qui a vitiis plani foramen acus, id est portam coeli transeunt; dentes, qui improbos corrigunt; labia qui secreta Scripturae aperiunt; genae, qui de peccatis propriis vel alienis erubescunt; collum, qui vitalem flatum, vel cibes doctrinae praedicando aeterna gaudia administrant; duo ubera, docti in utraque lege de duobus populis». См. прежде всего: Arduini M.L. «Rerum mutabilitas». Mondo, tempo, immagine dell’uomo e ‘Corpus Ecclesiae-Christianitatis’ in Onorio di Ratisbona (Augustodunensis). Per la comprensione di un razionalismo politico nel secolo XII // L’homme et son univers au Moyen Âge. Vol. I. Louvain-la-Neuve, 1986. P. 365–373.

288

Lotharius. De sacro altaris mysterio // PL T. 217. Col. 910: «Illud quoque vacare non creditur a mysterio quod summus pontifex a ministro septem modis accipit osculum: ad os, pectus, ad humerum, ad manus, ad brachia, ad pedes, genua, expressum mysterium, sed alias exprimendum». Этот сюжет вновь рассматривается Дюраном в «Рационале» (IV, 53, 13): «Illud quoque vacare non creditur mysterio, quod summus pontifex septem modis accipit osculum: videlicet ad os, ad pectus, ad humerum, ad manus, ad brachia, ad genus et ad pedes».

289

Innocentius III. Sermo XIII in festo d. Gregorii papae // PL T. 217. Col. 513–522.

290

Reg. IX. N. 113 (PL T. 215. Col. 949): «Angustias et aerumnas, quibus universum corpus Ecclesiae, a planta pedis usque ad verticem (Is.,1, 6), miserabiliter concutitur et turbatur, intentissime cogitantes, vehementi dolore cordis afficimur, eo autem molestius, quo specialius illius tenemur imitari vestigia, qui, sicut ipsemet asserit, infirmabatur infirmantibus fratribus». Ср.: Евр 4:15, 2 Кор 11:29. Imkamp. Das Kirchenbild. S. 195. Ср.: Struve T. Die Entwicklung der organologischen Staatsauffassung des Mittelalters. Stuttgart, 1978. S. 34–35.

291

Проповедь на первую годовщину: PL T. 217. Col. 663. Cм. Munk C.M.A Study of Pope Innocent III’s Treatise: De quadripartita specie nuptiarum. Diss. Univ. of Kansas. T. II. Lawrence, 1976. P. 9–12.

292

Ruysschaert J. Le tableau Mariotti de la mosaïque absidale de l’ancien S. Pierre // Rendiconti della Pontificia Accademia di Archeologia. Vol. 40. 1967–1968. P. 295–317; Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Vol. II. P. 56–68. Согласно Гонорию III, «как голова шеей соединяется с телом, так Церковь со Христом через Петра». Проповедь XI о кафедре св. Петра: Honorii III opera omnia / Ed. C. Horoy. Vol II. P., 1879: «Sicut corpus per collum capiti jungitur, ita per beatum Petrum sancta Ecclesia Christo conjucta est. Et sicut cibus per collum in corpus descendit, ita per beatum Petrum apostolum, verbum Dei quod est cibus animarum, ad Ecclesia, venit».

293

Aegidius Romanus. De ecclesiastica potestate / Ed. R. Scholz. Weimar, 1929. Bd. III. S. 12: «Summus pontifex, qui tenet apicem Ecclesie et qui potest dici Ecclesia». Ср.: Scholz R. Die Publizistik zur Zeit Philipps des Schönen und Bonifaz VIII. Stuttgart, 1903. S. 60.

294

Salomon R. Opicinus de Canistris. Weltbild und Bekenntnisse eines avignonesischen Klerikers des 14. Jahrhunderts. London, 1936. Vol. II. Р. 24.

295

Ibid. Р. 17.

296

Ibid. Р. 47.

297

Различение между личностью и функцией хорошо видно в игре слов dominus и domnus в стихотворении CXLIX, которое Петр Дамиани отправил Гильдебранду, будущему Григорию VII: «Vivere vis Romae, clara depromito voce: / Plus Domino papae quam domno pareo papae» (PL. T. 145. Col. 961).

298

Honorius III. Sermo VIII // Honorii III opera. Vol. II. P. 97–98.

299

Письмо Гонория III от 25 июля 1216 г. Potthast 5317–5318. Honorii III opera omnia. Vol. II. P. 8–9: «Verum quia mortalis erat, et sententiam mortis evadere non poterat temporalis: idcirco se armis poenitentiae praemunivit, optans dissolvi, et esse cum Christo, in quo et per quem vivere volebat et mori». Ср.: Фил I:8; I:21–23.

300

Les Registres de Nicolas III (1277–1280) / Ed. J. Gay. P., 1898–1938. N. 1 (15 gennaio 1278): «eandem insuper vicariam sic esse voluit vicissitudinarie successionis continuatione perpetuam ut, quamquam ipsi vicarii ex humane fragilitatis conditione legi mortalitatis addicti vite presentis occasum imperio mortis incurrerent, ipsum tamen vicariatus officium substituendorum vicibus immortale perpetuum remaneret».

301

Augustinus Triumphus. Summa. Qu. 8. 3: «Successit ergo Petrus Christo et quilibet alius papa succedit sibi ut vicarius eius in officio et potestate, non in persona… Christus… qui semper est vivens et semper est papa et pontifex totius Ecclesie et erit in perpetuum, non potest personaliter sibi cedere, nec alius personaliter sibi succedere… tam Petrus quam successores eius non sunt personaliter successores Christi, sed dicuntur vicarii et ministri eius, ipso Christo semper vivente et semper in papatu et pontificatu regnante». Цит. по: McCready W.D. Op. cit. P. 184. N. 33.

302

«Item Christi vicarius agit non excellenter ut Christus, sed ministerialiter». Alvarus Pelagius. De planctu Ecclesiae. Lib. I. Cap. 18 // Rocaberti J.Th. Bibliotheca. Vol. III. P. 165.

303

Ibid. P. 166: «Quamvis possit dici, quod Christi Vicarius quasi occulta iudicat in foro poenitentiae, in quo noscit occulta per secretam confessionem poenitentis; manifesta vero iudicat in foro causarum exteriorum».

304

Collirium. Следовательно, перед Пилатом Христос являл не образ папы, но простого человека перед судьей, «non personam pape, sed simplicis hominis coram suo iudice accusati. Unde nec in hoc papa Christo succedit, non in persona, non in accusatione». Unbekannte kirchenpolitische Streitschriften. Bd. II. S. 513.

305

Alvarus Pelagius. De statu et planctu Ecclesiae. Vol. II. P. 13. F. 44 r: «Sed prosequor, ut papa tumorem deponat, ut consideret quid sit, quia homo, quis, quia episcopus… Homo natus, episcopus factus… Sed qualiter natus attendat: de muliere, ad literam, brevi vivens tempore, quia parum vivunt pape, repletur multis miseriis plus quam alii homines… Deleat sucum… et male colorate nitorem glorie: ut inde se nudum considerret: quia nudus egressus est de utero matris sue… Numquid micans gemmis aut floribus sericis, aut coronatus pennis, aut suffarcinatus metallis… Sic cuncta hec veluti nubes quasdam matutinas velociter transeuntes et cito pertransituras dissipet… oscuret sibi homo nudus et pauper et miserabilis… Quia homo sit: erubescens quod nudus sit… Plorans quia natus sit, murmurans quia sit homo natus ad laborem… salubris copula ut cogitans se summum pontificem attendat vilissimum cinerem non fuisse sed esse».

306

На сегодняшний день единственное изложение ритуала агнцев Божьих можно найти лишь у Серджо Бертелли (Bertelli S. Il corpo del re. Firenze, 1990. P. 117–127).

307

Ин 13:27.

308

LC. Vol. II. P. 153. N. 48: «Finita missa coronatur et cum processione redit ad palatium per montem Exquilinum… Judices autem ducunt eum illo die in basilicam magnam Leonianam, in cameram ubi sunt preparata XI scanna et unum subsellium circa mensam domni pontificis et lectus eius bene preparatus, in figura XII apostolorum circa mensam Christi, quando comederunt pascha. Ibi jacent in cubitis V cardinales et V diaconi et primicerius ad prandium. Dato prius presbiterio in camera secum manibus, sicut in die Nativitatis Domini, surgit inde et venit ad locum qui dicitur Cubitorium, ubi agnus assus benedicitur, quem benedicit et redit ad preparatum locum mense. Prior basilicarius sedet in subsellio ante lectum. Tunc domnus pontifex tollit parum de agno et prius porrigit priori basilicario, dicens: Quod facis, fac citius. Sicut ille accepit ad damnpationem, ut accipe ad remissionem. Et mittit in os ejus. Qui accipit et comedit. Reliquum agni dat XI discumbentibus et aliis quibus placet, et sic omnes comedunt. Ad dimidium vero convivium, ex precepto archidiaconi surgit quidam diaconus et legit leccionem. Cantores autem ex precepto domini pontificis cantant sequentiam que sit conveniens Pasche, modulatis organis. Eaque finita eunt et osculantur pedes pontificis, qui dat eis coppam plenam pocione. Qui bibunt et accipiunt a saccellario unum bizantium».

309

Basel. Universitätsbibliothek. Cod. D. IV. 4; Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 373–374. Пассаж о трапезе здесь немного короче, чем в XI чине (Ibid. S. 374 (= Anhang I. N. 20): «Finita missa, coronatur et redit ad palatium cum processione. Veniens ad palatium, acceptis laudibus a cardinalibus sicut in aliis coronis, descendit de equo suscipitur a primicerio et secundicerio, ducitur in cameram. Preparata sunt ibi XI scamna et unum subsellium in figura XII apostolorum. Benedicit agnum, tollens parum dat priori, dicens: Quod facis, fac citius, sicut ille ad dampnationem, sic tu ad remissionem; et mittit in os eius. Deinde undecim discumbentibus ad dimidium convivium legit diaconus lectionem; cantores ex precepto pontificis cantant sequentiam convenientem. Finito convivio, pontifex pulsat, postea surgens intrat ad vesperas».

310

LC. Vol. II. P. 151. N. 43: «In Sabbato sancto mane surgit archidiaconus et miscitat oleum et crisma annotinum in cera munda; acolitus conficit eam et colat et facit ex ea in similitudinem agnorum, quos domnus pontifex expendit ad missam in sabbato de Albis». В Базельском кодексе описание церемонии Страстной и Светлой субботы фактически идентично тексту Бенедикта (Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 373 = Anhang I. N. 15): «In sabbato sancto mane surgit archidiaconus et miscet oleum et crisma annotinum in cera munda; acolitus conficit eam et colat et facit ex ea in similitudinem azimorum, quos dominus pontifex ad missam expendit in sabbato de albis».

311

PL. T. 78. Col. 960: «Nam in catholica Ecclesia infra civitatem Romanam, mane prima, Sabbato sancto, in Lateranis venit archidiaconus in ecclesia et fundit ceram in vas mundum majorem, et miscitat ibidem oleo, et benedicit ceram, et ex ea fundit in similitudinem agnorum, et servat eos in loco mundo. In octavas vero Paschae dantur ipsi agni ab archidiacono in ecclesia post missas et communionem populo, et ex eis faciunt in domos suas incensum ad suffumigandum pro qualicunque eis eveniente necessitate. Similiter in suis civitatibus de cera faciunt».

312

LC. Vol. II. P. 154. N. 53: «Sicut filii Israel in Egypto positi precepto Domini de sanguine agni immaculati in liminibus domorum scripserunt hoc signum X ne ab angelo percuterentur, ita et nos de sanguine immaculati agni Christi debemus hoc signum scribere in limine domorum nostrarum per fidem, ne a diabolo et a vitiis percutiamur et a potestate diaboli liberemur. Aliud: propter infantes noviter baptizatos in ecclesia deponentes veterem tunicam, qui adnunciant alleluia, id est gloriam beatitudinis celestis patrie. Tercium: quia quicumque habuerit de cera predictorum agnorum et ex ea in domo sua crucem habuerit vel secum portaverit, non ledetur ab aliquo fantastico spiritu et a tonitruo».

313

В Чине Альбина отсутствует.

314

LC. Vol. I. P. 307. N. LII, 62: «Sabbato in albis statio est apud sanctum Johannem Lateranensem… ipse domnus papa distribuit agnos confectos crismate et cera per episcopos, cardinales, et alios, tam clericos, quam laicos, hac ratione… Et notandum quod acoliti domni pape predictos agnos debent facere, ab altare sancti Petri X libras cere recipientes et presentare domno pape hora supradicta”. Debent etiam de predictis agnis Dei plenam scutellam argenteam domno pape, dum comedit, presentare, et aliam camerario familie distribuendam».

315

Bertelli S. Il corpo del re. P. 122.

316

Ibid. P. 125, 127.

317

Vat. Ottobonianus lat. Fol. 356 и Avignon. Bibliothèque du Musée Calvet. MS. 100. Это римский рубрицированный сакраментарий, но не из папской капеллы, а из какой-то римской церкви, в которой служил прелат, тесно связанный с францисканцами, возможно, кардинал Джан Гаэтано Орсини, будущий Николай III (1277–1280), чьей инициативе приписывают реформу богослужения в Риме в 1253–1254 годах. Ватиканский кодекс создан в 1267–1270 или до 1279 гг., авиньонский, копия ватиканского, – немного позже (Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Ordinal. P. 298–299; Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 393; Voci A.M. Nord o Sud? Note per la storia del medioevale palatium apostolicum apud Sanctum Petrum e delle sue cappelle. Vatican, 1992. P. 82).

318

«Isti sunt agni novelli qui annuntiaverunt, alleluia. Modo veniunt ad fontes. Repleti sunt claritate, alleluia».

319

«Domine, domine, isti sunt agni».

320

В том, что касается церемонии агнцев, узнать, насколько древними источниками пользовался римский миссал в ватиканском кодексе, невозможно. Неизвестно и то, в каких выражениях она описана в оригинальном кодексе ординала Иннокентия III. Современный издатель никаких свидетельств не приводит (Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Ordinal. P. 298–299). Только в авиньонской рукописи фигурирует третья фаза возгласов. Эта версия находится в XIV Чине, составленном в Авиньоне при Клименте VI и его преемниках (Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 78; Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. II. P. 405). В древнейшем дошедшем до нас ординале Иннокентия III (1365) есть несколько незначительных богослужебных деталей, отсутствующих в ватиканском кодексе (Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Ordinal. P. 298–299. Sigla O).

321

Агнец изображен на пряжке пивиала, украшающего надгробную фигуру Адриана V (†1276) в церкви Сан Франческо алла Рокка в Витербо (Ladner G.B. Die Bildnisse. Bd. II. Abb. XXXIX). Это единственный известный сегодня пример (Gardner J. The Tomb. P. 72).

322

Стефан Бурбонский не говорит прямо, сколько раз ритуальные слова должны произноситься при обращении к понтифику. Впервые троекратное «так проходит мирская слава» зафиксировано в 1404 году.

323

Поиск равновесия между Ватиканом и Латераном очень много значит в богослужебном сборнике, записанном в римский миссал 1255 года (Van Dijk S.J.P. The Urban and Papal Rites in seventh and eighth-century Rome // Sacris Erudiri. Vol. 12. 1961. P. 411).

324

Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Ordinal. P. 298–299: «Imprimunt illa sigilla in formulis propter hoc adinventis».

325

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. IV. P. 182. N. 729: «Preterea sciendum quod Romani pontifices non consueverunt facere illam solemnitatem in hac die, nec per se, nec per alium, nisi in primo anno creationis sue, et in septimo anno, et deinceps sic de septem in septem annis». Пьер Амейль добавил (730): «Et bene verum quod in primo anno in propria persona tenentur facere officium hac die. Item fecerunt pontifices Urbanus V, Gregorius XI in Avinione, et dominus Urbanus VI Rome in Sancta Maria Transtiberim. Verum quod iste dedit etiam post prandium agnus Dei omni volenti, et misit eum parionibus regionum et officialibus urbis, anno Domini M CCC LXXIX».

326

О перевернутых митрах можно прочесть в описании времен Григория XVI (Moroni G. Vol. I. P. 130): «Получив от кардиналов поцелуй руки, колена, дав им поцеловать агнца, папа клал его каждому в митру. Патриархи, архиепископы и епископы целовали колено и агнца, которого также уносили в митре, как и те аббаты, что обладали митрой, после поцелуя агнца и ступни, затем исповедники базилики Св. Петра, в белых ризах, после того же обряда, получали агнцев в свои шапочки. Наконец, все присутствующие в капелле, благородные гости, согласно рангу, который соблюдается при раздаче свечей, праха и пальмовых ветвей, облобызав ступню папы и агнца, получали его от понтифика». Gattico G.B. Acta selecta caeremonialia Sanctae Romanae Ecclesiae. Vol. I. Roma, 1753. P. 382–385.

327

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. IV. P. 183. N. 742: «Primo namque cera munda et albissima fuit posita supra altare beati Petri apostoli»; Ibid. Vol. III. P. 340. N. 13: «Quare omnes volentes habere Agnus Dei deferant bona hora ceram albam, et mundam ac pulcram, nec cum alia intermixtam». Это добавление 3 апреля 1395 года, в понтификат Бенедикта XIII. В комментариях этого времени можно прочесть: «Rogamus ergo clementiam tuam ut hos agnos immaculatos benedicere, sanctificare et consecrare digneris, quos de cera virginea in tui honorem formavimus… quam absque contagione ac propagine humana… sic eos deferentes tuearis» (Ibid. Vol. III. P. 339).

328

Ibid. Vol. III. P. 182. N. 731: «Sciendum quod anno Domini MCCCLXXIX dominus Urbanus VI Rome, in ecclesia Sancte Marie Transtiberim, in secundo anno sue creationis dedit, quoniam in primo non potuit, quia non fuerat ante electus nisi per tres septimanas, et eos dedit dominica in Albis, non sabbato, et celebravit in pontificalibus, nec fuit sermo in missa in qua istum ritum tenuit et observavit».

329

Ibid. Vol. III. P. 182. N. 732: «Dicto Agnus Dei, cooperto cum uno velo serico pulcro tenuissimo, accessit circa medium ecclesie. quem antecedebat subdiaconus cum cruce, ceroferarii seu acoliti cum candelabris et candelis accensis – ubi subdiaconus incepit cantare istum versum: Sanctissime pater, Isti sunt agni novelli qui annuntiaverunt nobis Alleluia, modo venerunt ad fontem, et repleti sunt claritate, Alleluia».

330

Ibid. Vol. III. P. 184. N. 745: «Verum quod etiam miscuit cum chrismate novo propter maiorem devotionem, et impressit illam in illis sigillis seu formulis ad hoc deditis».

331

Thompson E.M. Chronicon Adae de Usk. P. 93: «Papa in festo Purificationis candelas benedicit, et, in cathedra sua sedens, non solum singulis presentibus sed eciam omnibus mundi principibus et principissis catholicis easdem distribuit, majores et minores juxta dignitatum et graduum distinctiones. Et erant de cera virginea alba». Служки и приближенные папы, участвовавшие в приготовлении агнцев, должны были поститься. «Quod dictis subdiacono et acolitis, familiaribus et aliis servitoribus suis, pro predictis, necessariis, usque ad numerum XXV personarum, habeant de pane, vino, piscibus, et aliis necessariis victualibus condecenter providere, quamdiu ipsos Agnus Dei fecerint, prout est consuetum» (Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. III. P. 337). Число 25, возможно, символично: не намекает ли оно на «годы Петра»?

332

Ibid. P. 236. N. 240.

333

Об этом рассказывает параграф, добавленный в «пространный церемониал» из Авиньона при Бенедикте XIII (7 апреля 1395 г.). Ibid. Vol. III. P. 341. N. 16: «Fertur quod dominus papa Urbanus quintus cum tribus Agnus Dei misit imperatori Constantinopolitano predictos versus, pro speciali dono et munere magno videlicet, inscriptos». Затем идут стихи: «Balsamus et munda cum cera chrismatis unda / Conficiunt Agnum. Quod munus do tibi magnum / Fonte velut natum per mistica sanctificatum / Fulgura desursum depellit et omne malignum / Peccatum frangit ut Christi sanguis, et angit / Pregnans servatur, sive de partu liberatur / Dona confert dignis. virtutes destruit ignis / Dampna cedat dignis etiam virtutibus ignis / Portatus munde de fluctibus eripit unde». Стихи получили довольно широкую известность (Ibid. Vol. III. P. 77 и Moroni G. Vol. I. P. 131).

334

Папское письмо сохранилось в одном из самых известных собраний папской канцелярии второй половины XIII века, известной под именем нотария Марино Филомарини (Vat. lat. 3976. Fol. 58v-59r): «Quid significent calciamenta et cingulum regine petenti per papam transmissa. Regine Navarre. Devota celsitudinis tue petitio, quam dilectus filius M., capellanus noster, clericus carissimi in Christo filii nostri illustris regis Navarre, viri tui, de mandato tuo nobis porrexit oretenus evidentia utique in te virtuosi animi protendit et ostendit in figura dum sponsa regis et filia ornamenta regia plus ad decorem interioris quam exterioris hominis postulasti… Hiis quoque calciamentis pedes Apostolorum in preparatione evangelii pacis Dominus esse voluit calciatos ut qui iam mundi erant etiam pedes mundos a contagione terreni pulveris et humane glorie conservarent… Talia etiam calciamenta in pedibus habere videbuntur ad cenam paschalem agni… pro salute fidelium accessuri… Per cingulum vero sive cintorium quod habere desideras a vicario Iesu Christi affectare videris charissima filia… Verum etiam deficiendi absit periculum et vinceret per cingulum castitatis… et quo affectus desideriorum carnalium restringuntur. Tali namque cingulo humane sensualitatis… ne ad volumptates noxias defluant cohibetur et immo Dominus suis discipulis ut essent lumbi eorum… non indigne precepit. Hoc cingulo vestimenta virtutum artium retinentur ut fructus earum depereant sed conserventur sincerissima veritate. Propter quod nos Apostolus ammonet ut stemus habentes lumbos in veritate succintos» (Schillmann F. Die Formularsammlung des Marinus von Eboli. Roma, 1929. P. 102. N. 201). Имя папы фигурирует на полях в одной из рукописей, содержащих компиляцию Марино (Vaticano. Archivio di S. Pietro. C. 117. Fol. 36v).

335

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. III. P. 339: «Rogamus ergo clementiam tuam ut hos agnos immaculatos benedicere, sanctificare et consecrare digneris, quos de cera virginea in tui honorem formavimus… quam absque contagione ac propagine humana… sic eos deferentes tuearisа»; Guilelmus Durandus. Rationale. Lib. I. Cap. VIII, 34: «Rursus per quinque cruces de oleo et chrismate, quinque sensus corporis nostri intelliguntur: qui duplicantur, et in denarium surgunt: quia quandoque in sensibus corporis bene utendo, et nosmetipsos custodimus, et alios exemplo, et doctrina nostra in bono opere confirmamus. Unde ille bonus negociator gloriabatur, dicens: Ecce alia quinque… Unxit te Deus».

336

Интересна интерпретация Стефано Борджа, около 1750 года: «Эти агнцы – из чистого воска, чтобы показать человеческую природу Христа, принятую им в чистейшей утробе Пресвятой Марии без единого пятнышка греха. На них отпечатано изображение агнца, символ непорочного Агнца, который ради спасения рода человеческого заклан был на кресте. Их окунают в благословенную воду, в ту стихию, которой Бог часто пользовался в Ветхом и в Новом Заветах для свершения чудес. К ней примешивается бальзам, чтобы обозначить благоухание Христа, которым должны опрыскать себя христиане. Миро, добавляемое сюда, говорит о любви». Цит. по: Moroni. Vol. I. P. 129.

337

«В пасхальный вторник, пришедшийся на 20 марта, приготовили семь белых корзин, полных благословенных ожидавших освящения агнцев, их расставили ровно у стены, в "cornu evangelii". Затем приготовили большой серебряный чан, наполненный чистой водой, которую до прихода в зал папы благословили епископ Эзин и достопочтенный господин Томмазо, простым образом, с солью, как делается во всех церквах в праздничные дни. Ризничий принес склянки со святым миром и с бальзамом. Сосуд с водой поставили на одну из корзин с агнцами, которые нужно было благословить после мессы. Сидя на фальдистории, папа снял все облачения кроме паллия (который сначала нужно класть на престол, после чего кардинал-пресвитер передает его папе), до туники, оставив лишь то, что под паллием. Он повернулся спиной к алтарю, в двух-трех шагах от него поставили стул, чтобы он мог сесть, оставаясь в таком положении, перед стулом поместили скамью – из тех, что предназначаются кардиналам. На нее поставили чан с благословенной водой, приготовили кадило с углем, лодку, ложку и ладан. Когда все приготовили, папа, сняв все включая столу, подошел к стулу и там, стоя и с непокрытой головой, обратился к стоявшей перед ним воде: «Господь с вами. Помолимся. Господи Боже, Отец». После этих слов, стоя без митры, он взял у ризничего склянку с бальзамом и вылил его крестообразно в воду, произнося: «Освяти…». Затем он взял вторую склянку, с миром, и тоже вылил содержимое в воду, говоря «Освяти…». Произнеся это и вернув склянки ризничему, папа, встав перед корзинами с агнцами, сказал: «Господь с вами. Бог всех…» Окончив молитву, папа сел и положил ладан в кадило и лодку, которые держал епископ Арля. Тогда ему надели на голову митру, он встал, трижды кадил воду и снова сел, в митре и с манипулом. Ему стали подносить агнцев, сначала больших, затем средних и малых, папа мокал их в воду с благословением. Помогали стоявшие вокруг епископы, в основном из близких, но все в обычных облачениях поверх роккетто: они вынимали агнцев и в сосудах разносили их по столам, специально здесь расставленным и накрытым чистейшими скатертями, где они сушились». Цит. по: Bertelli S. Op. cit. P. 123–124.

338

Буллы 7 декабря 1447 (Moroni. Vol. I. P. 131), 21 марта 1470 (Ibid.) и 25 мая 1572 гг. (Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum Romanorum pontificum. Vol. VIII. Napoli, 1883. P. 10–11).

339

LC. Vol. II. P. 150. N. 36: «Dominica Letare Iherusalem, stacio ad Iherusalem in palatio Susurriano, ubi domnus pontifex honorifice cantat missam, habens in manu sua rosam de auro cum musco. Post evangelium ascendit pulpitum et predicat de flore et rubore rose et odore, ostendens eam populo. Deinde tractat de evangelio. Factis laudibus et finita missa, ibi accipit coronam et coronatus cum processione, sicut mos est, redit ad palatium. Longe ante descensum pontificis descendit prefectus et pedester adextrat eum usque ad locum ubi pontifex descensurus est. Ibi dat ei rosam et prefectus osculatur pedes ejus. Acceptis laudibus et celebrata corona sicut mos est, omnes redeunt ad propria». О золотой розе см.: Cornides E. Rose und Schwert im päpstlichen Zeremoniell. Von den Anfängen bis zum Pontifikat Gregors XIII. Wien, 1967; Burns C. Golden Rose and Blessed Sword. Glasgow, 1970; Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. I. P. 35–38. Первое упоминание относится к понтификату Льва IX (1049–1054): эльзазский монастырь Хайлигенкройц рядом с Воффенхаймом, основанный родителями папы, был освобожден от юрисдикции местного епископа и введен под особое попечение cв. Петра; взамен на эту привилегию аббатисса обязывалась каждый год посылать Святому Престолу розу из чистого золота или эквивалентную сумму. Роза должна была весить две унции и преподносилась за восемь дней до четвертого воскресенья Великого поста. В этот день папа нес розу в процессии (LC. Vol. I. P. 180. N. 1; ср.: PL. T. 143. P. 635). То есть в 1049 году золотая роза, судя по всему, уже вошла в традицию Римской церкви. В 1097 году мы уже знаем о первом случае, когда золотую розу дарит папа. В Туре Урбан II вручил ее графу Фульку Анжуйскому: «Mihi florem aureum quem manu gerebat donavit» (Chronicon S. Martini Turonensis // MGH SS. Bd. XXVI. S. 461). Значит, папа мог взять розу с собой, покидая Рим.

340

LC. Vol. II. P. 294, VIII. N. 17: «Dominica vero, qua cantatur Letare Jerusalem, camerarius representat domno pape in camera rosam auream cum muschio et balsamo, quam domnus papa portat in manu propria usque ad Sanctam Crucem, ubi ea die debet missam celebrare, eamdem deferens in reversione sua similiter usque ad locum in quo descendit, ubi debet esse prefectus, cui domnus papa tunc dat rosam ipsam, et eadem die portat mitram aurifrisiatam. Sciendum est quod ipsa hora qua camerarius representat rosam, domnus papa debet accipere mitram aurifrisiatam».

341

PL. T. 180. P. 1346. Письмо Альфонсу Кастильскому (1148).

342

Песнь 2:1 (в латинской Вульгате буквально «я цветок полевой» – прим. пер.). Папский биограф Бозон не говорит о золотой розе, но подчеркивает, что римляне, глядя на Александра III, входившего в Рим в четвертое воскресенье Великого поста, Letare Jerusalem, в 1177 году, «смотрели на его лицо так, словно то был лик Христа, Которому папа служит земным наместником» (Recueil des historiens des Gaules et de la France. P., 1878. Vol. XV. P. 794).

343

PL. T. 217. P. 393–398; P. 395: «Triplex est autem in hoc flore materia, videlicet, aurum, muscus, balsamum. Sed mediante balsamo muscus conjungitur auro. Quia triplex est in Christo substantia: deitas, corpus, et anima. Sed mediante anima corpus conjungitur deitati: quia tantae subtilitatis est divina natura, ut corpori de limo terrae formato non congrueret uniri, nisi rationali spiritu mediante. Bajulus hujus floris, vicarius est Salvatoris, Romanus videlicet pontifex, successor utique Petri, vicarius Jesu Christi». См. также: Eichmann E. Weihe. S. 50; Cornides E. Rose. S. 29.

344

Проповеди Гонория III изданы Боттино по рукописи Sess. 51 из Библиотеки Виктора Эммануила в Honorii III opera omnia. Две проповеди de laetare: Vol. I. P. 787–805.

345

Ibid. Vol. I. P. 802: «Color est duplex, videlicet, albus et rubeus. Albus color rosae significat virginitatem et innocentiam Christi, quia licet humana carne vestitus, non tamen fuit humana fragilitate pollutus»; P. 803: «Item in albo colore rosae significatur quod corpora bonorum et sanctorum resurgent in resurrectione sine ullo vitio, sine ulla deformitate»; «Virtus rosae est dare refrigerium contra calorem, et constringere»; P. 804: «Forma rosae est inferius angusta, et superius ampla; et significat quod Christus pauper fuit in mundo, sed est Dominus super omnia, qui implet universa. Item sicut forma rosae est inferius angusta, et superius ampla, ita quilibet christianus debet terrena vilipendere, et superna desiderare».

346

Интересно отступление Рокки в Thesaurus pontificiarum sacrarumque antiquitatum. Vol. I. P. 208, где бальзам золотой розы становится молодильным средством: «Balsamum, quod est succus, non solum odoratissimus, et ad multa medicamenta, necnon ad plurimas utilitates vitae humanae praestandas, maxime opportunus; sed si guttatim lambatur, cerebrum ac stomachum non parum confortat, concotionem, seu digestionem adjuvat, nutrit et satiat, juventutemque conservat, hominemque in aetate matura juvenem reddit, sicut qui de balsamo scripserunt experimento id ita esse testantur».

347

Ср. вторую проповедь Иннокентия III о золотой розе. PL. T. 217. P. 395: «solus autem Petrus assumptus est in plenitudinem potestatis»; «Hunc ergo florem Romanus pontifex repraesentat».

348

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. I. P. 159: «Qui si fuerit absens vel de collegio cardinalium non fuerit, ad locum in quo cardinales sunt in consistorio venire debet vocatus et, eo electioni de se facte consensum prestante, prior diaconorum cardinalium exuit eum capa seu clamide qua utitur et ponit ei Romanam albam, si non habet camisiam, et orarium ad modum presbiteri super humeros, si est presbiter, vel super levam partem, si est diaconus et non in presbiterii ordine constitutus. Est postea ponit ei mantum et dicit: “Investio te de papatu Romano, ut presis urbi et orbi”».

349

Ibid. Vol. I. P. 174–176.

350

Ibid. Vol. I. P.160. N. 7: «Et postquam redierit ad cameram, deponit pluviale et mitram et assumit rubeum mantellum. Et habere debet caligas de panno rubeo sine pedulibus et cum stafilibus et infulam rubeam de scarleto, et postea parvos calceos de panno eodem et calceos religiosos usque ad medium crus de corio rubeo, et tunicas et vestes de scarleto, et desuper pannos albam camisiam. Et erit subcinctus cingulo de serico rubeo super camisiam, et ipsa camisia erit ita longa quod elevata competenter super ipsum cingulum reflectatur».

351

Ibid. Vol. I. P. 172. N. 44: «Sed omnibus rite peractis ipse summus pontifex et omnes cardinales et alii prelati et subdiaconi, quilibet in gradu suo, induetur vestimentis pretiosis albi coloris, episcopi pluvialibus, presbiteri casulis, diaconi dalmaticis, subdiaconi tunicellis, acoliti superpelliciis et alii capellani, episcopi, archiepiscopi, abbates et patriarche pluvialibus… (45) Et sic cum omnibus venit ad portam sive ad gradus ecclesie. (46) Et ibi prior diaconus cardinalis extrahit mitram et ponit ei coronam que vocatur regnum in capite, toto populo clamante “Kyrie eleison”. (47) Et sic cum omni ornatu quilibet cardinalis et prelatus equitat equum coopertum panno albo. Subdiaconi vero, capellani, scriniarii et alii equitant ornate vestiti, non tamen habent equos coopertos. (48) Papa equitat equum magnum, faleratum et coopertum tantum ex parte posteriori de scarleto, in parte vero anteriori non cooperitur». Фактически такой же текст в XIII Чине B (Le pontifical romain / ed. M. Andrieu. Vol. II. P. 370–380), который Дикманс предлагает датировать 1275–1300 гг. (Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. I. P. 167. N. 10). Ср.: XIV Чин (Ibid. Vol. II. P. 281). О кавалькаде упоминает церемониал, который, по Дикмансу, использовался во время коронации Мартина V 21 декабря 1417 года в Констанце (Ibid. Vol. III. P. 469–479). См. также Церемониал Патрици: Dykmans M. L’oeuvre. Vol. I. P. 68. N. 118 (о белых облачениях) и 143–154 (о шествии в Латеран).

352

Церемониал Григория Х с буквальной точностью взят Стефанески (Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. II. P. 267–269).

353

Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 30.

354

LC. Vol. II. P. 123. N. 3: «Mortuo Romano pontifice et sepulto conveniunt episcopi, presbiteri, diaconi cardinales in loco celebri, et perscrutata omnium cardinalium voluntate ab aliquibus de ipsis, in quem major pars convenerit cardinalium, ipsum archidiaconus vel prior diaconorum de pluviali ammantat rubro et electo nomen imponit». Ср.: LC. Vol. I. P. 311. N. LVIII. 77: «prior diaconorum ipsum de pluviali rubeo ammantat et eidem electo nomen imponit». Отсылая к кавалькаде из базилики св. Петра в Латеран, Альбин говорит об украшении папского коня, не уточняя цвета: «Celebrata missa descendit ad locum ubi est equus papalis ornatus, et ibi archidiaconus recipit frigium a majori stratori de quo dominum papam coronat; et sic per mediam urbem devenit ad palatium Lateranense coronatus» (LC. Vol. II. P. 124). Ср.: Лондонский кодекс (Ein Fragment zur Wahl / ed. B. Schimmelpfennig. S. 330. N. 33). Базельский кодекс поясняет: «Celebrata missa dominus papa cum omnibus Romane curie ordinibus descendit ad constitutum locum, ubi est papalis equus decenter phaleratus, et ubi archidiaconus recipit regnum, quod alio vocabulo frigium dicitur, de manu marascalci maioris, de quo dominum papam coronat» (Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 65. N. 20, 21). Ченчо еще более лаконичен (LC. Vol. I. P. 312: «Missa autem celebrata, revertitur ad palatium coronatus»). Ни Альбин, ни Ченчо ничего не говорят об одеяниях, в которые папа должен был облачаться в трапезной, войдя во владение Латераном: «Dato presbiterio dominus papa intrat ad mensam preparatam… Omnes tamen sedent mitrati…» (LC. Vol. II. P. 124).

355

См., например: Germania Pontificia / ed. A. Brackmann. Bd. III. Berlin, 1925. S. 201. Anm. 7 (1 мая 1020 г.): епископ Бамбергский обязуется по первому требованию присылать папе «equum unum album sibi suisque successoribus… cum sella conveniente Romano pontifici». JL 5960 (1099–1104): похожий дар ожидается от аббатства Ремирмон: «infra trium annorum spatium cum auscolino pallio equum candidum Lateranensi palatio persolvant» (cр.: LC. Vol. I. P. 175). См.: Schramm P.E. Herrschaftszeichen und Staatssymbolik. Bd. III. Stuttgart, 1956. S. 711–713. Посланники Льва IX привезли в Рим от василевса Константина IX Мономаха «конское седло, чудным образом расшитое золотом». Правда, об этом свидетельствует лишь поздняя хроника XIV века: Johannes de Bayone / ed. H. Belhomme. Strassbourg, 1724–1733. S. 250; Schramm P.E. Op. cit. Bd. III. S. 714–715. Цвет не указывается и в известном месте у аббата Сугерия, где тот описывает украшения римских понтификов: Suger. Vie de Louis le Gros / ed. A. Molinier. P., 1887. P. 58: «more Romano se ipsos praeparantes, multo et mirabili ornatu circumdantes frigium, ornamentum imperiale, instar galeae circulo aureo circinatum, imponunt, albo et palliato equo insidentem educunt ipsi etiam palliati equos albis operturis variatos equitantes odas personando festive geminati procedunt». Альбин вспоминает лишь, что после мессы новоизбранный папа идет туда, где стоит папский конь в нарядной попоне (ornatus) (LC. Vol. II. P. 124). Схожие сведения в Базельском кодексе: «Celebrata missa dominus papa cum omnibus Romane curie ordinibus descendit ad constitutum locum, ubi est papalis equus decenter phaleratus» (Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 65. N. 20). Указав, что на обратном пути во дворец папа несет тиару, Ченчо не упоминает о коне: «Missa autem celebrata, revertitur ad palatium coronatus cum processione» (LC. Vol. I. P. 313, XLVIII. N. 77).

356

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. I. P. 172. N. 48: «Papa equitat equum magnum, faleratum et copertum tantum ex parte posteriori de scarleto, in parte vero anteriori non cooperitur».

357

«clamidem purpuream atque tunicam coccineam». Das Constitutum Constantini (Konstantinische Schenkung) / ed. H. Fuhrmann. Hannover, 1968. S. 87. Cap. 14.

358

«Sublimo solio residentem veste purpurea et aurea radiantem». MGH SS. Bd. III. S. 672. Ср.: Schramm P.E. Herrschaftszeichen. Bd. I. S. 57. Уже Эйхман (Eichmann E. Weihe. S. 33) отмечал, что красный императорский плащ, в который облачался после коронации Оттон III в 998 году (MGH SS. Bd. IV. S. 620), в папском контексте стал cappa rubea или clamys не позднее первой половины XI столетия. Судя по всему, это произошло под влиянием императорского коронационного чина, использовавшегося для Оттона III (996–1002). Перед коронационной мессой (996) император снял облачение и надел «собственный плащ». Eichmann E. Die Kaiserkrönung im Abendland. Bd. I. Würzburg, 1942. S. 139.

359

Die Briefe des Petrus Damiani. Bd. III. S. 189: «habes forsitan mitram, habes iuxta morem Romani pontificis rubeam cappam?».

360

LP. Vol. II. P. 361: «indutus rubea chlamide sicut moris est». Ср.: Eichmann E. Weihe. S. 34.

361

Урбан II в 1088 году получил cappa rubea (MGH SS. Bd. VII. S. 760); Каликст II «сейчас же дал набросить себе на плечи красный плащ» (LP. Vol. II. P. 322); Гонорий II вначале, следуя традиции, отверг «митру и плащ» (LP. Vol. II. P. 379); выборщики Иннокентия II в 1130 году пишут королю Лотарю, что предоставили избраннику «все папские инсигнии» (Ebers G.J. Devolutionsrecht vornehmlich nach katholischem Kirchenrecht. Stuttgart, 1906. S. 171); антипапа Анаклет «недостойным образом надел красный плащ и захватил ложные знаки папской власти» (Ibid); в 1160 году капитул базилики св. Петра пишет Барбароссе об избрании антипапы Октавиана (Виктора IV): «он избран, облачен в плащ и посажен на трон св. Петра» (Watterich J.M. Pontificum Romanorum. Bd. II. S. 475); «Папская книга» замечает в связи с избранием Александра III: «избранника облачили в папский плащ» (LP. Vol. II. P. 397); в сентябре 1159 года он же жалуется, что Октавиан отнял у него «плащ, в который нас согласно церковному обычаю облачил протодьякон» (PL. T. 200. Col. 69 = JL 10584). Подробнее см.: Eichmann E. Weihe. S. 33–34.

362

Bruno episcopus Signinus. Tractatus // PL. T. 165. Col. 1108: «Summus autem pontifex propter hoc et regnum portat… et purpura utitur… quia Constantinus imperator olim beato Silvestro omnia Romani imperii insignia tradidit». Klewitz H.-W. Die Krönung des Papstes // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung. 1941. Bd. 30 S. 106. N. 33.

363

Альбин: «ipsum archidiaconus vel prior diaconorum de pluviali ammantat rubro et electo nomen imponit». LC. Vol. II. P. 123. У Ченчо: «prior diaconorum ipsum de pluviali rubeo ammantat». Ibid. Vol. I. P. 311.

364

Zoepffel R. Die Papstwahlen und die mit ihnen im nächsten Zusammenhange stehenden Ceremonien in ihrer Entwicklung vom 11. bis zum 14. Jahrhundert. Göttingen, 1871. S. 168; Braun J. Die liturgische Gewandung im Occident und Orient nach Ursprung und Entwicklung, Verwendung und Symbolik. Freiburg-in-Breisgau, 1907. S. 351; Klewitz H.-W. Die Krönung. S. 120; Wasner F. De consecratione, inthronizatione, coronatione summi pontificis // Apollinaris. 1935. Vol. 8. P. 249–281.

365

Libellus de cerimoniis aule imperialis. Cap. 19 / ed. P.E. Schramm. Kaiser, Könige und Päpste. Bd. III. S. 344: «Imperator ferat camisum, ex subtilissimo et candidissimo bisso contextum, cum aurea bulla, ornatum a pedibus ad mensuram brachii in circuitu de auro frigio». В 16 главе упоминается саркофаг папы Анастасия IV († 3 декабря 1154 г.), значит, текст создан позже.

366

Delbrueck R. Der spätantike Kaiserornat // Die Antike. Bd. 8. 1932. S. 7–15; Treitinger O. Die oströmische Kaiser- und Reichsidee. S. 9.

367

Исидор Севильский описывает порфир как «красный с белыми точками» (Etymologiae. XVI. 55), так же говорит о нем Анна Комнина: Анна Комнина. Алексиада. VII, 2 / пер. Я.Н. Любарского. СПб., 1996. С. 205; Deér J. The Dynastic. P. 144. N. 90.

368

О белом коне см.: Träger J. Der reitende Papst. Ein Beitrag zur Ikonographie des Papsttums. München-Zürich, 1970, и рецензию: Garms-Cornides E. в журнале Art Bulletin. 1973. P. 451–456. Бернард Клервоский напоминает Евгению III, что Петр никогда «не ездил на белом коне» («Petrus hic est, qui nescitur processione aliquando vel gemmis ornatus vel sericis, non tectus auro, non vectus equo albo». De consideratione. IV, III, 6).

369

Vita Gregorii IX // LC. Vol. II. P. 19: «insignibus papalibus precedentibus, equo in faleris pretiosis evectus…».

370

Ibid. P. 33: «Qui (scil. imperator) etiam Ecclesie principem in illam inmergere gloriatur egestatis injuriam ut cinerem pro corona suscipiat, spicas pro pane vellicet, et pro equorum candidata gloria cogatur querere subjugale». Примерно в то же время некий комментарий на Апокалипсис, сохранившийся в одной пражской рукописи, излагает символическое значение белого коня императора (Träger J. Der reitende Papst. S. 13. N. 41).

371

PL. T. 217. Col. 517–521.

372

Conciliorum oecumenicorum decreta / ed. J. Alberigo et alii. Bologna, 1973. P. 243: «Pontifices autem in publico et in ecclesia superindumentis lineis utantur, nisi monachi fuerint». Ср.: Церемониал кардинала Латино Малабранки, гл. 53: «Calciatus pontifex surgat et stans super scabellum capam et remaneat in camisia linea quam semper debet habere super laneas vestes quando ad celebrandum vadit, etiamsi religiosus sit» (Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. I. P. 228. N. 5). О роккетто в целом см.: Moroni G. Vol. 58. P. 70–78; Braun J. Die liturgische Gewandung. S. 130.

373

Innocentius III. Sermo III in consecratione pontificis // PL. T. 217. P. 665: «In signum spiritualium contulit mihi mitram, in signum temporalium dedit mihi coronam; mitram pro sacerdotio, coronam pro regno, illius me constituens vicarium, qui habet in vestimento et in femore suo scriptum: ‘Rex regum et Dominus dominantium (Apoc. 19): sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedech (psal. CIX)». Cр.: Id. Sermo II, in consecratione pontificis // PL. T. 217. P. 654: «Dominus ergo non quilibet, sed ille, qui in vestimento et in femore suo scriptum habet: "Rex regum et Dominus dominantium (Apoc. XIX)"». Moroni G. Vol. 58. P. 70: «Роккетто – юрисдикционное облачение, преимущественно полагающееся епископу».

374

PL. Vol. 217. Col. 481: «Sacerdos, non solum magnus, sed maximus, pontificali et regali potestate sublimis».

375

Это один из важнейших тезисов Ладнера: Ladner G.B. Der Ursprung. S. 449–481; Id. Die Papstbildnisse. Bd. III. S. 270–307.

376

Rupertus abbas Tuitiensis. In Cantica Canticorum. 5, 10 // PL. T. 168. P. 920: «candidus sanctitate, rubicundus passione».

377

Adamannus. De locis sanctis. I, 3 // CSEL. Bd. 39. S. 232; Beda. De locis sanctis. Cap. 2 // CSEL. Bd. 39. S. 305; Haupt G. Die Farbensymbolik in der sakralen Kunst des abendländischen Mittelalters, Diss. Leizpig, 1941. S. 97; Hermann A. Farbe // Reallexikon für Antike und Christentum. Bd. VII. Stuttgart, 1969. S. 432.

378

Hieronimus. Epistola 64 ad Fabiolam // CSEL. Bd. 54. S. 586–615: «vestimenta sua non scindet, quia candida sunt, quia inpolluta, quia agnum sequentia».

379

Ambrosius. De mysteriis. VI, 29–30, 34–35, 37, 42 / ed. B. Botte. P., 1949. P. 117–121.

380

PL. T. 172. Col. 415: «Huius genae sunt verecundia, qua erubescit peccare, vel peccasse. Quae sunt ut fragmen mali punici, quia exterius rubent charitate, interius albescunt castitate».

381

Bing G. The Apocalypse Block-Books and Their Manuscript Models // Journal of the Warburg Institute. Vol. 5. 1942. P. 154. N. 1.

382

«Только папа пользуется красным плащом как знаком власти и мученичества» («solus utitur rubra cappa in signum imperii vel martirii») (Löwenfeld S. Der Dictatus papae Gregors VII. und eine Überarbeitung desselben im XII. Jahrhundert // Neues Archiv. 1891. Bd. 16. S. 200. Anrn. 9.

383

Мф 27:28, Ин 19:2.

384

Sicardus. Mitrale. I, 12 // PL. T. 213. Col. 40; Hermann A. Farbe. S. 432.

385

Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. III. S. 301.

386

Van Heck A. Pii II Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contingerunt. Città del Vaticano, 1984. P. 106: «Nec plura locutus priora exuit indumenta et albam Christi tunicam accepit».

387

Moroni G. Vol. 96. P. 238: «Sicut novo nomine renovatur, quia novam personam induit, novosque mores se suscipere profitetur, sic etiam quia coeleste, et divinum assumit officium in quo quidem in humanis agens, extra tamen humana claustra, et quodammodo semper in coelis conversaturus, albas coelestium personarum vestes habeat, per quas coelestis officii sui splendorem gentibus patefaciat. Sic enim et Christum legimus vestem inalbasse sicut nivem, cum dignitatem suam in monte voluit apostolis declarare».

388

Ср. VI проповедь Иннокентия III, произнесенную на IV Латеранском соборе: папа здесь «vir ergo vestitus lineis… quoniam summus pontifex, qui super domum Israel constitutus est speculator, transire debet per universam Ecclesiam, quae est civitas regni magni, civitas posita supra montem, investigando et inquirendo merita singulorum: ne dicant bonum malum, vel malum bonum» (PL. T. 217. Col. 676–677).

389

Pastoureau M. L’E2glise et la couleur, des origines à la Réforme // Actualité de l’histoire à l’E2cole des Chartes. P., 1989. P. 219.

390

Galbreath D.L. Papal Heraldry. London, 1930. P. 3; Erdmann C. Kaiserliche und päpstliche Fahnen im hohen Mittelalter // Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken. 1933–1934. Bd. 25. S. 46.

391

Guilelmus Durandus. Rationale. Lib. III. Cap. XIX, 18: «Hinc est quod summus pontifex capa rubea exterius semper apparet indutus, cum interius sit indutus candida veste, quia etiam interius candere debet per innocentiam et charitatem et exterius rubere per compassionem, ut videlicet ostendat se semper paratum ponere animam pro ovibus suis, quia personam gerit illius qui pro nobis universis rubrum fecit indumentum suum».

392

Urbanus V. De curia. Cap. 31: «Rocchetto lineo semper pontifex maximus velatus incedit, quia divinam Christi personam in universali Ecclesia repraesentat, siquidem rocchetti seu camisiae candor extrinsecus et naturalis indicium censetur in Pontifice puritatis intrinsecae relativum» (Moroni G. Vol. 58. P. 74).

393

Статуя Бонифация VIII из Городского музея в Болонье, кажется, показывает его облаченным в моццетту (Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 296–302). На фреске Мелоццо да Форли, увековечившей основание Ватиканской библиотеки (1477), Сикст IV изображен в моццетте, роккетто и белой сутане. Роккетто доходит чуть ниже колена, пояс за ненадобностью удален. (Braun J. Die liturgische Gewandung. S. 130).

394

Проповедь на праздник св. Сильвестра: «Duplex est sacerdotium. Unum quod visibiliter datur exterius in ordinatione, alterum quod invisibiliter datur interius in justificatione. Unum est potestatis, alterum sanctitatis… Utrumque contulit Deus beato Silvestro non solum magnum sed maximum, quem et indumentis virtutum ornavit, et ad apicem Sedis Apostolicae sublimavit» (Honorii III opera omnia. T. II. P. 101). То же можно прочесть у Иннокентия III в проповеди на праздник св. Григория Великого (PL. T. 217. Col. 516).

395

«Immisit in os meum canticum novum. Nota: Cardinales in festis diebus resident equis tectis albis pannis. Per equum album, caro; per pannum album, munditia intelligitur, ad significandum quod debent superesse, id est, dominari carni, non caro eis, et caro debet esse munda. Inde et summus pontifex semper equitat equis albis, et quandoque tectis pannis sericis, ad significandum quod debet habere virtutes, quas significant panni serici» (Bonaventura. Expositio in Psalterium // Id. Opera omnia. P., 1867. T. IX. P. 207). Если прелаты вместе составляют «совершенный чин», ordo perfectivus, папа «должен быть самым совершенным»: «Est autem ordo perfectivus; et ille est triplex: sacerdotes, episcopi, et patriarchi… Papa autem debet esse perfectissimus inter omnes» (Bonaventura. Illuminationes Ecclesiae in Hexamaeron. Sermo XXII // Ibid. P. 141–142). Ср.: «ut praelatus Ecclesiae quanto sublimius praeest, tanto sanctius vivat, sollicitius inviliget… alioquin non posset fieri pontifex, nisi esset virgo» (Id. Apologiae pauperum responsionis primae caput III // Ibid. Р. 429–430). В одном пассаже IV проповеди на третье воскресение после Пятидесятницы он рассказывает, что «S. Papa, cum confitebatur, nolebat sedere ad latus sui capellani, qui eum audiebat, sed pedibus ejus provolutus, quousque confessione completa, morabatur; dicebat enim: Modo non teneo locum Papae, sed peccatoris; et ideo cum recogito omnes defectus meos, necesse habeo humiliari» (Id. Sermones de tempore // Ibid. P. 342–343).

396

Во время церемонии агнцев, описанной Пьером Амейлем, папа облачается в тончайший шелк.

397

«Rursus episcopi in die suae consecrationis, consueverunt equitare equos albis pannis coopertos, representantes illud quod legitur in Apocal. 19. Exercitus, qui sunt in caelo sequuntur illum, in equis albis… Corpora bonorum dicuntur equi, quia sicut equi diriguntur secundum voluntatem sessoris, ita iustorum corpora reguntur secundum voluntatem Christi. Isti equi debent esse albi, sive albis coperti, i.e. corpora iustorum et Prelatorum debent esse casta et munda. Si enim casta non fuerint, Christum sequi non poterunt» (Guglielmus Durandus. Rationale. Lib. I. Cap. 8. N. 22–23).

398

Campi P.M. Dell’historia ecclesiastica di Piacenza. Vol. II. P. 349: «In cibo et potu frugalitate usus esse dignoscitur, quod nullo tempore, nisi semel in die cibum sumebat, et tunc, ut carnis reficeretur infirmitas, non ut serviretur corporis voluptati. Et in tantum erat sacrae lectioni ac divinae meditationi interdum intentus, quod postquam surrexisset ab ea, nescivisset dicere, quid sumpsisset…. In carne quoque sua servavit munditiam, nulla unquam, ut creditur, criminis contagione polluta». Датировать «Жизнеописание Григория X» можно после канонизации французского короля Людовика Святого (1297) (Ibid. Vol. III. P. 342).

399

Tholomeus Lucensis. Historia ecclesiastica // RIS. T. XI. P. 1161: «carnes diu non comedit; asperrimo lecto est usus, nec vestibus lineis ad carnem utebatur; et sic sanctissimam vitam duxit».

400

Grauert H. Magister. S. 147. По поводу надгробия Адриана V см. ниже. Эта тема актуальна и в XV веке: Мартин V «почти не позволял себе сна, отдыха и пищи» (LP. Vol. II. P. 515); Николай V «сохранял почти белый цвет от рождения до понтификата»; первые четыре года его так захватили тяготы правления, что «он ел мало и почти вовсе не спал». Из-за подагры и артрита он потерял белый цвет и стал желтовато-пепельным: «Colore subcandido a principio nativitatis usque ad Pontificatus tempore perseveravit… primis quatuor annis tantum laboris curaeque ponebat, ut parum comederet, minus etiam dormiret…. et assiduo corporis otio marcescebat… itaque ex naturali, et, quemadmodum diximus, subcandido in croceum subcinericiumque color suus conversus est» (RIS. T. III/2. P. 918–919).

401

Hostiensis. Summa, цит. по: Moroni G. Vol. 96. P. 219. Ср.: «Cardinales debent esse, quoad mores, et vitae munditiam, candidiores nivis: imo etiam sanctos» (Ibid. Vol. 58. P. 70).

402

Rogerius Bacon. Opus Tertium, Opus Minus, Compendium philosophiae / ed. J.S. Brewer. London, 1859. P. 86, 402. Об ангельском папе см.: McGinn B. Angel Pope and Papal Antichrist // Church History. Vol. 47. 1978. P. 155–173. В 23 пункте Dictatus papae Григорий VII утверждал: «Quod Romanus Pontifex, si canonice fuerit ordinatus, meritis beati Petri indubitanter efficitur sanctus testante sancto Ennodio Papiensi episcopo eis multis sanctis patribus faventibus, sicut in decretis beati Symachi pape continetur» (Das Register / ed. E. Caspar. Bd. I. S. 201–208). О проблеме «наследования невинности», hereditas innocentiae, папы много рассуждали канонисты XII века (Lindner D. Die sogenannte Erbheiligkeit. S. 15–26). Они в основном следовали за Грацианом, согласно которому «не место, а образ жизни и нрав делают священника святым», non loca sed vita et mores sanctum faciunt sacerdotem (комментарий на D. 40), поэтому не папское служение, но личная святость делает понтифика святым. Папа должен приобщиться к невинности Петра, словно приняв наследство, как считает Руфин: «cum ipsa innocentia, quam propriam velut hereditatem debet apostolicus possidere» (Ibid. S. 20). См. также: Fuhrmann H. Über die Heiligkeit des Papstes // Jahrbuch der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. 1981. S. 28–43.

403

Delisle L. Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale. P., 1906. P. 739–740; Baethgen F. Der Engelpapst. Idee und Erscheinung. Leipzig, 1943. S. 14–17.

404

Салимбене де Адам. Хроника. М., 2004. С. 537–539. Эти стихи – первое упоминание angelica vita будущего понтифика (McGinn B. Angel Pope. P. 161).

405

«Praesidentes huic sacrae sedi principalissime inter mortales personam Christi induuntur et ideo oportet, quod in eis maxime sint et relucent Christi opera et nulla sint in eis Christi operibus contraria; et propter idem, sicut Domino Iesu Christo in omnibus est oboediendum, sic et praesidentibus huic sacrae sedi, in quantum indutis Christum et in tantum vere praesidentibus, in omnibus est obtemperandum. Si autem quis eorum – quod absit superinduat amictum cognationis et carnis aut mundi aut alicuius alterius praeterquam Christi et ex huiusmodi amore quicquam praecipiat Christi praeceptis et voluntati contrarium, obtemperans ei in huiusmodi manifeste se separat a Christo et a corpore ipsius, quod est Ecclesia, et a praesidente huic sedi in quantum induto personam Christi et in tantum vere praesidente. Et cum communiter in huiusmodi obtemperatur, vera et perfecta advenit discessio et in ianuis est revelatio perditionis». Gieben S. Robert Grosseteste at the Papal Curia, Lyons 1250. Edition of the Documents // Collectanea Franciscana. T. 41. 1971. P. 362–363. N. 26; ср.: Ibid. N. 22, 25.

406

«Ipsi pastores – vani pastores! – personam Iesu Christi induti non annuntiantes, etsi non superadderent malitias alias, sunt antichristi et sathanas transfiguratus in angelum lucis, fures et latrones, mactatores ovium et perditores, facientes domum orationis speluncam latronum». Ibid. P. 354.

407

Southern R.W. Robert Grosseteste. The Growth of an English Mind in Medieval Europe. Oxford, 1986. P. 278.

408

Melloni A. Innocenzo IV. La concezione e l’esperienza della cristianità come regimen unius personae. Genova, 1990.

409

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. I. P. 205. N. 224.

410

Ibid. Vol. II. P. 473. N. 114,1: «Notandum quod papa non consuevit celebrare solemniter missam pro defuncto, quantumcumque rege magno, sed facere celebrare solemniter et predicari coram eo per unum episcopum vel presbiterum cardinalem, vocatis omnibus cardinalibus».

411

Ibid. P. 473; ср.: Ibid. P. 239–240.

412

Dykmans M. L’oeuvre. Vol. II. P. 434. Похожая ситуация описана Буркардом 2 ноября 1484 г. (Johannes Burckardus. Liber notarum / ed. E. Celani. Vol. I. P. 122). Все одеяния, найденные в покоях Каликста III († 1458) и Пия II († 1464) после их кончины, двух цветов – белого и красного. Müntz E. Les arts à la cour des papes pendant le XVe et le XVIe siècle. Recueil de documents inédits tirés des archives et des bibliothèques romaines. P., 1878. P. 213–219, 323–326.

413

Dykmans M. L’oeuvre. Vol. II. P. 443. N. 1362. Во время похорон императора Карла IV в Риме 2 февраля 1379 года папа не служил мессу, а присутствовал на ней одетый в закрытый шерстяной плащ и в белой митре, следуя предписанному церемониалу. Dykmans M. Le cérémonial papal. P. 194; Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 288.

414

«In exequiis pro omnibus S.R.E. Cardinalibus defunctis Missam cantavit Illustrissimus, ac Reverendissimus D. Cardinalis Paravicinus, praesente S.R.E. Cardinalium Collegio, absente Papa, qui eis interesse non solet». Rocca A. De rebus praecipuis a sanctissimo D.N. Clemente VIII Ferrariae gestis // Id. Thesaurus pontificiarum sacrarumque antiquitatum. T. I. P. 67.

415

Dykmans M. L’oeuvre. Vol. II. P. 343.

416

«Verumtamen modernis temporibus Romana ecclesia istis tribus utitur quasi uno colore (черный, фиолетовый, индиго), sed hac die papa utitur violaceis paramentis vel indii coloris». Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. IV. P. 95. Ср. пространный церемониал: Ibid. Vol. III. P. 188. N. 30.

417

Пространный Авиньонский церемониал (Ibid. Vol. III. P. 214); Пьер Амейль (Ibid. Vol. IV. P. 147); Церемониал Патрици Пикколомини (Id. L’œuvre. Vol. II. P. 382. N. 1130; P. 391. N. 1169). В Страстную пятницу 1288 года Николай IV служил в черном (Baumstark A. Die österliche Papstliturgie des Jahres 1288 nach dem Bericht eines syrischen Augenzeugen // Ephemerides liturgicae. Bd. 62. 1948. S. 188).

418

Dykmans M. L’oeuvre. Vol. II. P. 502. N. 1593: «Duobus tamen utitur coloribus, albo et rubeo, utroque in pluviali. In ornamentis autem missalibus utitur colore tempori congruente, et cum mitra simplici stola violacea. In aliis vero vestibus non sacris supra rochetum rubeo tantum, nisi a sabbato sancto usque ad sabbatum in albis inclusive. Infra rochetum utitur semper toga alba et caligis rubeis cum sandaliis aurea cruce ornatis». О белом пасхальном плаще см. выше. Вопрос «участвует ли понтифик в похоронах» Пари де Грасси обсуждал в специальном трактате о похоронах. Herklotz I. Paris de Grassi Tractatus de funeribus et exequiis und die Bestattungsfeiern von Päpsten und Kardinälen in Spätmittelalter und Renaissance // Skulptur und Grabmal des Spätmittelalters in Rom und Italien. Wien, 1990. S. 217–248. Есть об этом и в его «дневнике»: Paride de Grassi. Diarium Curiae Romanae / ed. G. Hoffmann. Leipzig, 1731. S. 466. Византийский император тоже не носил траура. Treitinger O. Die oströmische Kaiser- und Reichsidee. S. 156. N. 57; Канторович Э. Х. Указ. соч. С. 555. Прим. 376.

419

«Cum vero papa eundem militem videret in extremo vite articulo positum et spiritum in summitate pectoris vix palpitantem, exhibitis ei exequiarum et absolutionum beneficiis, dispositis custodibus qui exitum suum diligenter considerarent, ipsum Deo commendans, abscessit» (Richerius. Gesta Senoniensis Ecclesiae // MGH SS. Bd. XXV. S. 297).

420

Alexander a Turre Cremensis. De fulgendo radio hierarchiae ecclesiae militantis // Rocaberti J.Th. Bibliotheca. T. II. P. 41–63 (переиздание 13 «лучей», radii, из книги IV и первой части книги V).

421

Lib. V. Radius XIX: «De singulari ornatu summi Romani pontificis» (Ibid. T. II. P. 44–47); radius XXII: «De calceis atque sandalis aurea Cruce obsignatis» (Ibid. T. II. P. 55–57); radius XXIV: «De pontificio pluviali; ubi longitudo, latitudo, sublimitas, atque profundum pontificiae auctoritatis enucleatur» (Ibid. T. II. P. 59–63). Lib. V. Radius XXI: «De candidis, atque purpureis summi Romani praesulis indumentis» (Ibid. T. II. P. 53–55).

422

Ibid. T. II. P. 53: «Propterea Herodes in ludibrium et irrisionem, huiusmodi clare gloriae Regem convestivit: linea insuper alba vitae adhuc ingloriae erat indicium»; ср.: Лк 23, 11; Ibid. T. II. P. 53: «Ecclesia igitur, quae optime novit Christi ludibria in sui ese translata atque conversa honoraria; aequissima constitutione decrevit, ut ecclesiae Praeses eo in ornamentum operiretur colore, quo ipsius redemptor in probrum, et ignominiam contectus est. Et revera solus hic color purus et minime inquinatus, solus praesignificat mundiciem, puritatem, et integritatem»; Ibid. T. II. P. 53: «Romanae igitur Ecclesiae Antistitem, cuius est praeclariori vitae integritate catholicam fidem servare… habitum candidum induere maxime decet».

423

Ibid. T. II. P. 54: «Quid iam igitur miri est, si Catholicae Ecclesiae Pontifex in argumentum, quod mitissimi semper et obedientissimi Agni Christi personam exhibet, purpureum indumentum huiusmodi pelliculis circumdatum gestet? Pellis illa ob sui candorem saepe innuit animi mundiciem vitaeque innocentiam et puritatem, qua itidem tantum Sacerdotem oportet esse praeditum».

424

Ibid. T. II. P. 54: «Illa autem albi, purpureique coloris superficies, quae superne apparet, a Pythagoricis dicta epiphania idest corporis in extremo apparentiam… quae quidem luculenter praesignificat, Pontificis esse in toto christiano orbe, claris puritatis ac charitatis praefulgere ornamentis. Candidus enim purpureusque colores, potius lumina quam colores esse arbitrantur». Торквемада цитирует книгу V Тита Ливия, Вегеция и Вергилия, отсылает к Пифагору и т. д.

425

См.: Moroni G. Vol. 96. P. 219: «Папы облачаются одновременно в белое, чтобы явить чистоту священства, и в пурпур, чтобы в одеянии засвидетельствовать свое призвание, вечное свое обетование пролить кровь за супругу – вселенскую Церковь». Представленный здесь же (P. 235) список одеяний, которые нужно подготовить для нового папы (согласно рукописи папского ризничего Ландуччи 1655 года), называет два цвета: белый и красный.

426

«Smaragdus signum sit virginitatis eo quod portatus a rem veneream exercente sponte frangitur… ejusmodi color non est reijciendus a papa». Rocca A. An Summo pontifici sacrum facienti conveniat uti sacris vestibus colore viridi affectis // Id. Thesaurus pontificiarum sacrarumque antiquitatum. T. I. P. 78.

427

Ibid. P. 75: «Papa illius vices gerit, de quo Sponsa ejus canit: Dilectus meus candidus, et rubicundus Cant. 5. Ergo candida tantum, et rubentia paramenta papae conveniunt»; Ibid. P. 78: «Nam Pontificis, sive domi se continentis, sive in publicum prodeuntis vestes omnes subtaneae, non nisi albae sunt, et vestis linea, quae Rochetum vulgo dicitur, semper candidissima est. Capitium vero, et Biretum, et quaecumque alia superinduit pro temporis opportunitate indumenta, et ipsi quoque Galeri semper sunt rubei coloris… semper prodit candidus, et rubicundus»; Ibid. P. 78–79: «Candor est lucis aeternae; rubor vero propria est nota hominis; qui de terra rubra formatus creditur propter quod primus hominum parens vocatus est Adam… Et cum naturam divinam omnino immutabilem fide credamus, humanam vero mutabilem esse, plusquam satis experientia ipsa doceamur, convenientissime a Patribus decretum fuisse dicimus, ut interiores vestes, quae numquam non albas esse oportet, nullam patiantur mutationem»; Ibid. P. 79: «nempe quod vestes illae familiares, quarum unae albae semper sunt, et aliae rubrae, in Pontificem Christum dominum nostrum deum, et hominem simpliciter repraesentant»; Ibid. P. 79: «Quod si quis ejusdem propositae materiae, et Tropologicam interpretationem aliquam audire cupiat, non inepte diceretur, per quotidiana indumenta, quae nunquam non alba sunt, et quae ejusdem coloris sacra facturus Pontifex, prima superinduit paramenta, quae sunt Amictus, et Alba, numquam in alium colorem mutanda, innocentiam, et vitae puritatem, ac munditiam certissimo significant, sine ipsa enim nedum in sacris, sed nec in terrenis rebus gerendis Dei ministros unquam esse oportet; in quem sensus fideles quosque qui carne, et mente candidissimus fuit Apostolus Joannes eos admonuit in haec verba: ‘Omni tempore vestimenta tua sint candida’» (на самом деле Еккл 9:8). Идея, содержащаяся в первой половине библейского стиха, уже присутствует в VI проповеди Иннокентия III на IV Латеранском соборе. Говоря об одеянии Первосвященника, т. е. верховного понтифика, папа утверждает: «Vir vestitus lineis… id est honestis moribus et bonis operibus adornatus. Juxta quod alibi dicitur: ‘Omni tempore vestimenta tua sint candida’, id est opera tua munda. Linum enim munditiam et honestatem designat propter candorem, ad quem per carnis macerationem et contritionem perducitur, de quo vestis sacerdotalis fiebat in lege» (PL. T. 217. Col. 676).

428

Petrus Damiani. Die Briefe. Bd. I. S. 336–339 n° 35 (JL. 4210); S. 337: «Perversam autem, et prorsus execrabilem quarundam plebium consuetudinem fama vulgante cognovimus, ut videlicet suo defuncto episcopo domum episcopi hostiliter irrumpentes invadant, facultates eius praedonum more diripiant, praediorum domos incendant, vites insuper et arbusta bestiali inmaniores feritate succidant. Quod nimirum nisi aecclesiastici vigoris fuerit censura correctum, haud dubium quin regionibus illis repentini furoris imineat gladius».

429

Ibid. Bd. I. S. 338: «Etsi enim sacerdos quilibet ex debito humanae conditionis obiit, sed Christus, qui animarum nostrarum episcopus est, ex virtute divinitatis in aeternum vivit…. defuncto autem eo, ad iniuriam Christi, qui inmortalis Aecclesiae sponsus est, fel odii et virus malitiae, quod eatenus occultabat, effudit. Et fortassis episcopus in vita sua aliquem laesit: sed Christus, qui Aecclesiae custos relictus est, quid peccavit? Si ergo illi, qui nocuit, malum pro malo non redditur, cur aeterno pontifici, qui nobis bona pro malis reddidit, reverentia non habetur? Verumtamen si Aecclesiae praedo Dei filium inmortalem proculdubio pontificem crederet, si eum ubique praesentem omnia nosse ac posse consideret, coram eius oculis admittere tam impium tam sacrilegum facinus non auderet».

430

Poncelet S. Vie et miracles du pape S. Léon IX // Analecta Bollandiana. 1906. № 25. P. 290: «Matutino autem tempore venerunt omnes cleros in aecclesia beati Petri apostoli, sicut mos erat, et mane facto precepit ut tumulum eius marmoreum in aecclesia ducerent. Cumque factum fuisset, mox lectulum, in quo iacebat, in aecclesia ducere iussit». Ср. «Жизнеописание Льва IX» // Memorie istoriche della pontificia Città di Benevento. R., 1764. T. II. P. 327: «Mane autem facto; convenientibus cunctis; vir venerabilis sarcofagum quod sibi preparaverat, se quoque in lecto in ecclesiam beati Petri deferri precepit. Quod videntes Romani, estimantes illum mortuum esse, Lateranense adeunt palatium, quatinus more solito omnem illius diriperent suppellectilem. Sed tanta fuerunt sancti merita, ut nulli quidem intrandi permitteretur facultas. Interea venerabilis vir cupiens jam dissolvi et esse cum Christo; cunctis qui aderant salutifera verba, et omni dulcedine plena, sitienter infundere non cessabat…».

431

Poncelet S. Vie et miracles. P. 290: «Romani vero videntes tumulum eius portantes in aecclesia, irruerunt omnes unanimiter Laterani pergentes, ut palatium expoliarent, sicut solebant facere… Sed tanta fuit merita et virtutem beatissimi presulis, ut nec unus valeret introire in circuitu palatii. Videntes autem omnes Romani timore perterriti cum grande verecundia reversi sunt… Tunc ille beatissimus papa in lecto sedente in aecclesia beati Petri apostoli coepit monere et dicere: "Audite, fratres et coepiscopi seu presbyteri et laici simul omnes; in terra sedete et libenter audite quae vobis precipio. Precipio vobis ut rebus ecclesiae nec vineae, nec terras, nec castella, nec mansionibus, nec aliquam rem nullus iniuste per possessionem contentionem faciat, quia qui hoc fecerit damnatus est. Precipio vobis ut non habeatis usum iurandi, quia multa periuria fecistis, et ego propter Deum dimisi vobis et absolutionem feci, et post vestram confessionem in pristinum malum cecidistis. Precipio vobis ut non commisceamini cum vestrae consanguineae, quia qui hoc fecerit, anathemizatus est. Precipio vobis ut de omnibus quae vobis Dominus dederit, sive animalia vel cuncta quae possidetis, decimas et primitias libenter donate ecclesiae, quia, si hoc non facitis, salvi esse non potestis. Precipio vobis ut ad servos sancti Petri, qui in oratione veniunt, non faciatis iniuria nec mala negotia"».

432

Mansi G.D. Vol. VII. Cap. XXII. P. 390 n°: «Non licere clericis post mortem episcopi sui rapere pertinentes ad eum res, sicut jam praecedentibus regulis statutum habetur. Si vero haec fecerint, periclitari se noverint in proprio gradu». Вся глава XXII посвящена дисциплине клира.

433

Ibid. Vol. VIII, Cap. VI. P. 836 n°: «Ut episcopus qui ad sepeliendum episcopum venerit, evocatis presbyteris in unum, domum ecclesiae adeat, descriptamque idoneis personis custodiendam sub integra diligentia derelinquat, ut res ecclesiae ullorum improbitate non pereant».

434

Ibid. Vol. VIII. Cap. XVI. P. 614–615.

435

Ibid. Vol. X. Cap. X. P. 541–42: «Et quia multae tergiversationes infidelium Ecclesiam Dei quaerunt collatis privare donariis, secundum constitutionem praecedentium pontificum id convenit inviolabiliter observari, ut testamenta quae episcopi, presbyteri, seu inferioris ordinis clerici, vel donationes, aut quaecumque instrumenta propria voluntate confecerint, quibus aliquid ecclesiae, aut quibuscumque personis conferre videantur, omni stabilitate subsistant. Specialiter statuentes, ut etiamsi quorumqumque religiosorum voluntas, aut necessitate, aut simplicitate faciente, aliquid a legum saecularium ordine visa fuerit discrepare, voluntas tamen defunctorum debeat inconvulsa manere, et in omnibus, Dei auspice, custodiri. De quibus rebus si quis animae suae contemptor aliquid alienare praesumpserit, usque ad emendationis suae, vel restitutionis rei ablatae tempus, a consortio ecclesiastico, vel a Christianorum convivio habeatur alienus».

436

Ibid. Vol. X. Cap. VII. P. 1191: «Ut defuncto presbytero, vel abbate, nihil ab episcopo auferatur, vel archidiacono, vel a quocumque, de rebus parochiae, vel xenodochii, vel monasterii aliquid debeat minuere. Quod qui fecerit, juxta statuta canonum debeat coerceri».

437

Ibid. Vol. XI. P. 28–29.

438

Правда, Толедский собор 655 года осуждает «разный народ, повинный в грабеже».

439

Конечно, если не считать постановления Римского синода 595 года, которое не касается разграбления дворца, но укоренившегося среди верующих обычая разделять между собой облачения, в которые одевали прах папы и «которые больше не следует использовать». MGH. Epistolae. Bd. I. S. 364: «Ex amore quippe fidelium huius sedis rectoribus mos ultra meritum erupit, ut, cum eorum corpora humi mandanda deferuntur, haec dalmaticis contengant easdemque dalmaticas pro sanctitatis reverentia sibimet partiendas populus scindat: et cum adsint multa a sacris corporibus apostolorum martyrumque velamina, a peccatorum corpore sumitur, quod pro magna reverentia reservetur. De qua re praesenti decreto constituo, ut feretrum quo Romani pontificis corpus ad sepeliendum ducitur, nullo tegmine veletur. Quam decreti mei curam gerere sedis huius presbiteros ac diaconos censemus». Как можно видеть, задачи у этой меры отличны от решений тех синодов, что мы приводили ранее: Римский синод прежде всего воспротивился использованию «разных покровов», принадлежащих «священным телам апостолов и мучеников», которые традиционно применялись для облачения останков папы. Аргументация такова: эти покровы, заслуживающие «высочайшего уважения», попав в руки людей, оказываются в контакте с «телом грешников». Таким образом, постановление направлено не столько против разграбления папского имущества, сколько против недолжного (и в некотором смысле «кощунственного») использования покровов, считавшихся как бы реликвиями (Braun J. Die liturgische Gewandung im Occident und Orient. Freiburg, 1907. S. 254). Отметим также вслед за Каспаром, что происшествие после смерти папы Северина (640) стало результатом не народного грабежа, но настоящей конфискации имущества (Caspar E. Geschichte des Papsttums von den Anfängen bis zur Höhe der Weltherrschaft. Tübingen, 1933. S. 528). Поэтому рассказанный в жизнеописании Северина эпизод следует исключить из серии «ритуальных» разграблений, связанных со смертью понтифика (LP. Vol. I. P. 328–329).

440

Vita Stephani VI // LP. Vol. II. P. 192: «Deinde cum venerabilibus episcopis et augustali legato ac honorabili senatu per omnia sacri palatii perrexit vestaria, quae in tantum devastata repperit ut de sacratis vasis quibus mensas tenere festis diebus pontifices consueverant paucissima invenirentur, de reliquis vero opibus nichil omnino. Sed quid mirum si vestariorum gazas ablatas repperit, qui sacraria perquirens de pluribus donariis et aecclesiarum ornamentis pene nichil invenit? Crux etiam aurea illa famosissima quam Belaesarius patricius ad honorem beati Petri principis apostolorum instituit et plurime sacratissimorum altarium auree vestes cum reliquis pretiosis ornamentis defuerunt».

441

LP. Vol. II. P. 192: «Idcirco gravi merore affectus est, quia devastatis vestariis horrea simul et cellaria vacua inventa sunt, et quid erogaret clero et scolis non habebat, vel unde captivos redimeret, orfanos et viduas pasceret in tam validissima que instabat fame, carebat. Quid faceret? Conversus ad patrem, facultates quas incliti sui parentes possiderant abstulit, et larga dextera pro posse pauperibus erogavit, et ita Deo miserante factum est ut famis inopiam suo studio mitigaret».

442

LP. Vol. II. P. 192: «Nam ideo ipse beatissimus papa coram tantis testibus ea requirere praevidit ut cuncti cognoscerent nil tale suis temporibus esse adtemptatum».

443

Mansi. Vol. XVIII. P. 225: «Quia scelestissima etiam consuetudo inolevit, ut obeunte sanctae Romanae Ecclesiae sedis pontifice, ipsum patriarchium depraedari soleat: et non solum in ipso sancto patriarchio, sed etiam per totam civitatem, et suburbana ejus talis bacchatur praesumptio».

444

Ibid. Vol. XVIII. P. 225–226: «Nec non quia et inultum hactenus neglectum est, adeo ut omnia episcopi eadem patiantur uniuscujusque Ecclesiae obeunte pontifice: quod ne ulterius praesumatur, omnimodis interdicimus. Quod qui facere praesumpserit, non solum ecclesiastica censura, sed etiam imperiali indignatione seriatur».

445

Lesne E. Histoire de la propriété ecclésiastique en France. Lille, 1920. Vol. II. P. 49 n. 1.

446

О Стефане VI см.: Flodoardus. Historia Remensis Ecclesiae. IV, 1 // MGH SS. Bd. XIII. S. 557–558: «Privilegium denique a Sede Romana quaesitum idem papa huic concessit scriptumque transmisit presuli super rebus ecclesiasticis huic Remensi collatis vel conferendis, ut nemo eas invadere vel detineri presumeret, et ut post ejus decessum nullo modo aliquis hunc episcopatum vel episcopii res occupare illicite auderet, cum interminatione haec inhibens apostolicae sedis censurae». О Формозе: Ibid. S. 559: «nemo regum, nullus antistitum, nemo quilibet christianus decedente Remorum episcopo ipsum episcopatum vel res ipsius ecclesiae suis compendiis applicet neque sub suo dominio teneat».

447

Flodoardus. Historia. IV, 5 // MGH. SS. Bd. XIII. S. 49 n. 3.

448

Mansi. Vol. XVIII. P. 302–303: «quia inter nostrates hic pessimus inolevit mos ut defuncto ecclesiae episcopo, mox a quibuscumque potentoribus pervadantur res ecclesiasticae quasi episcopi fuerint propriae, cum etiam ei ejus essent, contra omne jus id fieret»; cf. Lesne E. Histoire de la propriété ecclésiastique. Vol. II. P. 49 n. 4.

449

Boretius A. Capitularia regum Francorum. Bd. I. Hannover, 1881. S. 323: «2. Ut depraedationes quae hactenus fieri solebant prohibemus ne fiant, neque vivente pontifice neque defuncto; si quis vero ulterius hoc fecerit, sciat se legali sententia esse condemnandum. Quae autem retro actae sunt, placet nobis ut per dispositionem nostram fiant legaliter emendatae». Lesne E. Histoire de la propriété ecclésiastique. Vol. II. P. 49 n. 1. Через несколько лет, в 832 году, Лотарь издал аналогичный капитулярий для Италии, ограбление описывается в нем как нечто современное (moderno tempore). Boretius A. Capitularia. Bd. II. Hannover, 1897. P. 64: «Depraedationibus quoque, quae moderno tempore defunctis episcopis a diversis hominibus factae sunt in rebus ecclesiasticis, ut, qui eas fecerunt, legaliter emendent cum emunitate nostra»; cf. ibid. Bd. II. P. 49 n. 1.

450

Matthaeus Paris. Historia Anglorum ad annum 1227 / ed. F. Madden. Vol. II. London, 1869. P. 294: «De quo Honorio decima die ante mortem eius, cum mortuus crederetur, nec erat, et exhaustus et semivivus populo Romano in res papales debacanti, quod viveret, per altam fenestram monstraretur, ait quidam versificator: O pater Honori, multorum nate dolori, / Est tibi decori vivere, vade mori».

451

Виктор II умер в Ареццо (28 июля 1056 г.), Стефан X во Флоренции (29 марта 1058 г.), Николай II там же (17 июля 1061 г.), Григорий VII в Салерно (25 мая 1085 г.), Виктор III в Монтекассино (16 сентября 1087 г.), Геласий II в Клюни (29 января 1119 г.), Евгений III в Тиволи (8 июля 1153 г.), Адриан IV в Ананьи (1 сентября 1159 г.), Александр III в Читта ди Кастелло (30 августа 1181 г.), Луций III в Вероне (25 ноября 1185 г.), Урбан III в Ферраре (20 октября 1186 г.), Григорий VIII в Пизе (17 декабря 1188 г.), Иннокентий III в Перудже (16 июля 1216 г.).

452

Верснел называет это «фольклорным отчаянием». Versnel H.S. Destruction, Devotio and Despair in a Situation of Anomy: the Mourning for Germanicus in triple Perspective // Perennitas. Studi in onore di Angelo Brelich. Roma, 1980. P. 618.

453

В «Книге провинций» (Liber provincialis), официальном формуляре папской канцелярии XIII века, есть формула папского осуждения грабежей, но немаловажно, что отсылает она только к ограблениям после смерти епископов. Эта формула в целом относится к епископскому, а не папскому преемству. Tangl M. Die päpstlichen Kanzlei – Ordnungen von 1200–1500. Innsbruck, 1894. S. 261: «9. Illam quoque abusivam consuetudinem vel potius abhominabilem corruptelam, quod cives tales, episcopo decedente bona mobilia episcopatus, tamquam ad eos iure successionis pertineant, rapiunt et asportant, inhibentes electo, ne ingrediatur episcopale palatium, nisi prius iuret se illorum consuetudines servaturum, penitus abolemus, sub interminatione anathematis prohibentes, ne talia de cetero attemptentur».

454

Иннокентий IV умер в Неаполе (7 декабря 1254 г.), Урбан IV в Перудже (2 октября 1264 г.), Климент IV в Витербо (29 ноября 1268 г.), Григорий X в Ареццо (10 января 1276 г.), Адриан V в Витербо (16 августа 1276 г.), Николай III в Сориано (22 августа 1278 г.), Мартин IV в Перудже (28 марта 1285 г.), Бенедикт XI в Перудже (7 июля 1305 г.). В Риме умерли Григорий IX (22 августа 1241 г.), правивший совсем недолго Целестин IV (10 октября 1241 г.), доминиканец Иннокентий V (22 июня 1276 г.), Гонорий IV (3 апреля 1286 г.), францисканец Николай IV (4 апреля 1292 г.) и Бонифаций VIII (11 октября 1303 г.).

455

Известно о грабежах и поджогах после смерти Климента V в Карпантрасе 20 апреля 1314 года. Но все свидетельства сходятся в том, что беспорядки вспыхнули не после кончины и что направлены они были не на «папское добро». Причина в том, что гасконцы хотели навязать свою кандидатуру на выборах, чтобы избежать избрания итальянца. (Baluze E., Mollat G. Vitae paparum Avenionensium. Vol. III. P., 1922. P. 234, 316; Vol. IV. P. 175) Грабежи шли во время конклава, жертвами стали жители города, связанные с курией купцы и несколько кардиналов, в том числе, из итальянцев.

456

См. ниже.

457

Borgolte M. Petrusnachfolge und Kaiserimitation. Die Grablegen der Päpste, ihre Genese und Traditionsbildung. Göttingen, 1989. S. 357–358.

458

Нусдорфер не упоминает ни одного ограбления папского дворца. Nussdorfer L. The Vacant See: Ritual and Protest in Early Modern Rome // Sixteenth Century Journal. 1987. Vol. 18. P. 173–189.

459

О беспорядках 1484 года см.: Stefano Infessura. Diario della Città di Roma di Stefano Infessura Scribasenato / ed. O. Tommasini. Roma, 1890. P. 161: «Eadem die et mane multi iuvenes accesserunt armati ad domum comitis Hieronimi, putantes illum se posse ibi invenire; et cum non invenissent essetque domus illa pro maiori parte discombrata et evacuata, clamantes fortiter: "Colonna, Colonna!" dictam domum coeperunt illamque de residuo quod ibi erat disrobaverunt atque distruxerunt, vastantes et distruentes mazis ferreis portas et fenestras marmoreas, et omnia quae inde potuerunt, extraxerunt, viridarium et arbores penitus destruxerunt, prout de praesenti videri potest, quod nullum ei ostium sive fenestra relicta est». Bertelli S. Op. cit. P. 48. У Гаспари Понтани (Toni D. ll Diario Romano di Gaspare Pontani // RIS. Vol. III. 2. P. 37–38) и в одном письме Гвидантонио Веспуччи (Johannes Burcardus. Diarium / ed. L. Thuasne. P., 1885. Vol. III, Append. P. 498) находим: «Поскольку никто не сомневался, что крали синьоры из дома Орсини, от тех перегородок до Сан Пьетро перегородок не было, потому что синьор Паоло Орсино говорил, что там перегородок не было, чтобы при необходимости послать нам своих вооруженных людей, конных и пеших». О смерти Сикста IV см. свидетельства Антонио де Васко (Il diario della Città di Roma dall’anno 1480 all’anno 1492 di Antonio de Vascho / a cura di G. Chiesa // RIS. Vol. XXIII. 3. P. 513): «Помню, что папа Сикст умер 12 августа 1484 года, в четыре часа ночи, в пятницу. И стали в тот день в Риме происходить странные дела, грабежи, схватки и прочее». О смерти Иннокентия VIII: «Во время долгой болезни Иннокентия VIII в Риме происходили ужасные беспорядки. Трудно было думать о периоде вакансии престола, но благодаря энергичным мерам, предпринятым кардиналами и властями, он с самого начала прошел довольно спокойно… Однако ситуация оставалась такой, что кардиналы решили поспешить с похоронами покойного понтифика». Pastor L. Storia dei papi. R., 1932. Vol. III. P. 278. Важна депеша Броньоло, посланника Гонзага, от 7 августа 1492 года (ibid.): «Действительно во время агонии папы несколько человек убили и ранили, но потом все пошло на лад». Антонио де Васко выражался так: «Помню, что папа Иннокентий заболел в мае, а в июле умер, в Риме было тогда много убийств, многих ранили и ограбили, затем кардиналы собрали конклав» (Il diario della Città di Roma. P. 545 n. 12).

460

Nores P. Storia della guerra di Paolo IV sommo pontefice contro gli Spagnoli // Archivio Storico Italiano. Serie I. T. 12. 1847. P. 452–453; Ginzburg C. Saccheggi rituali. Premesse a una ricerca in corso // Quaderni storici. 1987. Vol. 22. P. 615–636; Bertelli S. Op. cit. P. 4.

461

Bromato C. Storia di Paolo IV pontefice massimo. Ravenna, 1753. Vol. II. P. 577–582; Bertelli S. Op. cit. P. 49.

462

Dykmans M. L’oeuvre de Patrizi Piccolomini ou le cérémonial papal de la première Renaissance. Città del Vaticano, 1980. Vol. I. P. 233. N. 687: «Deinde provideant cardinales, si in urbe moritur pontifex, ne tumultus aliquis excitetur. Advocent et intromittant prudenter et in tempore ecclesiasticam militiam, et eam disponant per civitatem in locis opportunis».

463

Petrus Damiani. Die Briefe. Bd. I. S. 338.

464

Оттон IV (1198, 1209), Филипп Швабский (1203), Фридрих II (1213, 1216, 1219 и 1220). См.: Eisenberg R. Das Spolienrecht am Nachlass der Geistlichen in seiner geschictlichen Entwicklung in Deutschland bis Friedrich II. Marburg, 1896. Критические замечания Тангля: Tangl M. Die Vita Bennonis und das Regalien— und Spolienrecht // Neues Archiv der Gesellschaft für ältere Geschichtskunde. 1907–1908. Bd. 33. S. 77–94; D’Aussac F. Le droit de dépouille (jus spolii). Strasbourg – Paris, 1930; Forchielli G. Il diritto di spoglio e il diritto di regalia in Germania nel medioevo // Für Kirche und Recht. Festschrift für J. Heckel. Köln, 1959. S. 13–55; Sheehan M.N. The Will in Mediaeval England. Toronto, 1963. P. 241–253; Becker H.—J. Spolienrecht // Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte. 31. Lieferung. Berlin, 1989. S. 1779–1780; Meyer A. Das päpstliche Spolienrecht im Spätmittelalter und die licentie testandi // Zeitschrift der Savigny – Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung. Bd. 108. 1991. S. 399–405. «Сильные» (potentiores) постепенно отказывались от своего права на протяжении XI–XII вв., следуя духу Григорианской реформы. В 1120 году папский легат и французский король Людовик VI добились от сенешаля возвращения имущества, которое тот конфисковал после смерти епископа Санлиса. Уже в 1084 году Раймунд Сен – Жильский торжественно отказался от своего права на имущество умершего епископа Безье (Lesne E. Histoire de la propriété ecclésiastique. Vol II. P. 50. n. 5). Во Франции епископы добились свободы в этом вопросе при Людовике VII (1137–1180) (Senn F. L’institution des vidamies en France. P., 1907. P. 150–151; Lohrmann D. Kirchengut im nördlichen Frankreich. Besitz, Verfassung und Wirtschaft im Spiegel der Papstprivilegien des 11.–12. Jahrhunderts. Bonn, 1983. S. 125–126; Guyotjeannin O. ‘Episcopus et comes’. Affirmation et déclin de la seigneurie épiscopale au nord du royaume de France (Beauvais – Noyon, Xe – début XIIIe siècle). Genève, 1987. P. 77. N. 50). О епископской документации в целом полезно познакомиться с работой: Loades D. The Death of the Bishop in the Early Middle Ages // The End of Strife. Edinburg, 1984. Р. 32–43.

465

Elze R. Sic transit. P. 38. Уже в XIII веке папству удалось диаметрально изменить ситуацию: 18 ноября 1262 года Урбан IV постановил, что имущество покойных клириков, приписанных к Апостольскому престолу, apud Sedem Apostolicam, переходили к Римской Церкви. Чтобы избежать отчуждения имущества, прелаты должны были получать папское разрешение на завещание (Paravicini Bagliani A. I testamenti dei cardinali del Duecento. R., 1980. P. XLII–LXV; Prochnow F. Das Spolienrecht und die Testierfähigkeit der Geistlichen im Abendland bis zum 13. Jahrhundert. Berlin, 1919).

466

Paravicini Bagliani A. I testamenti. P. CLV–CLVIII.

467

Когда не стало Стефана VIII (Флоренция, октябрь 942 г.), аббат Клюни Гуго, оставаясь при папе в последние часы, сам омыл тело усопшего, облачил и похоронил его, и это подсказывает, что настоящего папского похоронного ритуала еще не существовало. PL. T. 159. Col. 896: «Quod ubi compertum est, ab ipso pontifice summis precibus postea detentus, usque ad exitum ejus cum eo permansit, et corpus ejus, suis manibus lotum et funereis vestibus involutum, in sepulcro locavit».

468

LP. Vol. II. P. 305: «Post hoc unctus oleo sacro, facta confessione, peractis in eo omnibus prout decuit sanctum, psallendo cum psallentibus, nocte media, ut qui de tenebris properabat ad lucem, senex honestus, immo ipsa honestas, carnis debitum solvit XI kl. feb. Corpus eius balsamo infectum et, ut ordo habet, sacris indutum vestibus, cum obsequiis debitis et honore digno, cum frequentia cleri et populi, nec quilibet tanta gleba imposita est deportanda, sed ab ipsis patribus honorifice est deportata in basilicam Salvatoris, in sede propria, in patriarchio, dextro latere templi, in mausoleo purissimi marmoris talapsico opere sculpto, supradicto die, videlicet XI kl. feb. mirifice collocatus est». Herklotz I. "Sepulcra" e "monumenta" del Medioevo. R., 1985. P. 209. N. 168.

469

LP. Vol. II. P. 294: «Qui Christi confessor et bonus Christi atleta apud sanctum Nicolaum in Carcere, in domo Petri Leonis, IIII kl. aug. animam Deo reddidit; atque per Transtiberim propter insidias inimicorum in ecclesia beati Petri, ut moris est, corpus eius delatum est et ibi honorifice humatum». Пассаж в жизнеописании Бенедикта III (855–858), на первый взгляд, представляет собой исключение, но лишь отчасти. Он повествует о событиях, почти на три века отстоящих от понтификатов Пасхалия II и Гонория II, а попытка со стороны папы регламентировать церемонию погребения в данном случае входит в контекст регламентации церковных похорон в целом. «Hic constituit ut cum episcopus vel presbyter aut diaconus moreretur, pontifex una cum omnibus episcopis et presbyteris atque diaconibus necnon et reliquis clericis ad eius sepeliendum corpus et commendandam animam conveniret; similiter etiam ipsi facerent cum pontifex ab hac luce migrasset: quod non solum docuit, sed et fecit. Cuius vestigia sequens successor eius, in causa pietatis huius sicut et in ceteris eum tamquam heres devotissimus imitatus est» (PL. T. 128. Col. 1356).

470

Watterich J.M. Vol. II. P. 189: «ut eum (scil. Honorium), sicuti mos est, antiquam iuxta Romani ordinis normam honorifice sepelirent».

471

Liber Pontificalis nella recensione di Pietro Guglielmo e del card. Pandolfo / ed. U. Prerovsky. Vol. II. Roma, 1978. P. 756: «Hic, qui volente Christo natus umquam non esset, Laterani infirmatus ad mortem, quorundam patrum consilio ad monasterium Clivi Scauri, nam et ipse scaurus, delatus est. Et timeo plus dicere; eodem quo intraverat, immo longe magis ac magis deteriori ordine, et de papatu exiit et vitam fere omnibus fugiendam turpi morte finivit. Nam, qui eum viderant per manus tantum laicas in papam primo portatum, viderunt ipsum postea intus per Urbem mediam ante Fraiapanum domos a quibusdam vilissimis apparitoribus, nec vestitum in antiquo, praeter bracas solummodo et cum camisia – heu, quantum misere! – in feretro nudis certe sindonibus, quod dolendo dicimus, hinc vel inde relatum». Ср.: Watterich J. M. Pontificum Romanorum. Bd. II. S. 188: «Et cum papam adhuc vivere praedicarent, subito per laicorum manus mortuus miserabiliter defertur; non deponitur feretrum nec ulla ei obsequia fiunt, sed recto gradu, sicut vilissima bestia in claustrum trahitur et in vilissimum sepulcrum immergitur».

472

В глоссах к «Папской книге» Петра Гульельмо Петр Бойе пояснил слово gleba: «То есть земля, тело из земли», Id est terra, hoc est terrenum corpus (Liber Pontificalis / ed. Prerovsky. Vol. III. P. 550). На обозначение этим термином трупа указывают и словари средневековой латыни (Ducange), так что глосса точна.

473

Папские погребальные комплексы хорошо изучены в рамках истории искусства и архитектуры. Последнее исследование (Herklotz I. "Sepulcra" e "monumenta") показало их бытование в широком проблемном контексте. См. также: Montini U.R. Le tombe dei papi. R., 1957; Picard J.—C. Étude sur l’emplacement des tombes des papes du IIIe au Xe siècle // Mélanges d’archéologie et d’histoire. Vol. 81. 1969. P. 725–782; Ladner G.B. Die Papstbildnisse.

474

О Бозоне см.: Engels O. Kardinal Boso als Geschichtsschreiber // Konzil und Papst. Historische Beiträge zur Frage der höchsten Gewalt in der Kirche. Festgabe für H. Tüchle / ed. G. Schwaiger. München, 1975. S. 147–168.

475

LP. Vol. II. P. 356: «Eo autem in eadem ecclesia digno cum honore sepulto». Источник Бозона в данном случае – «Книга к другу», Liber ad amicum, Боницон из Сутри (ed. E. Dümmler. MGH. Libelli. Bd. I. S. 589): «Cuius corpus in eadem ecclesia cum honore magno humatum est»). Жизнеописание Григория VII (LP. Vol. II. P. 368): «honorifice tumulatum»; Пасхалия II (LP. Vol. II. P. 376): «cum honore maximo tumulatus»; Геласия II (LP. Vol. II. P. 376): «honorifice tumulatus»; Каликста II (LP. Vol. II. P. 378): «honorifice tumulatus»; Гонория II (LP. Vol. II. P. 379): «digno cum honore sepultus»; Иннокентия II (LP. Vol. II. P. 385): «honorifice tumulatus»; Луция II (LP. Vol. II. P. 386): «digno cum honore sepultus»; Евгения III (LP. Vol. II. P. 387): «cum totius fere cleri et populi Romani frequentissima turba, maximo luctu et communi atque inmensa tristitia deportatus est, et in ipsa beati Petri ecclesia coram maiori altari tumulatus»; Александра III (LP. Vol. II. P. 397): «honorifice tumulatus».

476

Erlande – Brandenburg A. Le roi est mort. E2tude sur les funérailles, les sépultures et les tombeaux des rois de France jusqu’à la fin du XIIIe siècle. Genève, 1975. P. 14.

477

Свидетельство Роджера Ховденского // Ibid. P. 16.

478

Schmale F.—J. Quellen zur Geschichte Kaiser Heinrichs IV. Darmstadt, 1968. S. 478: «Hic (Гильдебранд – А.П.) denique sepe dictus pestifer ipsa nocte, qua funus Alexandri papae in basilica Salvatoris exequiarum officio fovebatur… Lateranense palatium militia comparata hostiliter occupavit, clerum, ne auderet contradicere, cum nullus eum vellet eligere, gladiis satellitum evaginatis mortem minando perterruit et prius diu obsessam assiliit cathedram, quam corpus defuncti obtineret tumbam» (имеются в виду постановления синода в Брессаноне). Вот свидетельство Видона, епископа Феррары («О Гильдебрандовой схизме», De scismate Hildebrandi): «Nam, ut a viris religiosissimis didici et fama ferente recognovi, beatae memoriae Alexandro defuncto necdum humato, clero et populo, omni senatu pariter collecto» (MGH. Libelli. Bd. I. S. 534).

479

Bonizo. Liber ad amicum. VII // MGH. Libelli. Bd. I. S. 601: «Eodem itaque die prefati pontificis corpore in ecclesia sancti Salvatoris humato, cum circa sepulturam eius venerabilis Ildebrandus esset occupatus, factus est derepente concursus clericorum, virorum ac mulierum clamantium: ‘Ildebrandus episcopus’».

480

Watterich J.M. Op. cit. Bd. II. S. 188: «Sicque non cooperto corpore, contempto ipsorum eorundem iuramento et anathemate, Aymerici, quondam cancellarii, dolis et astutis ebriati cum nimia festinantia, sicut inter se condixerant, fraudulenter conveniunt… subito de sepulcro abstractum mortuum papam ante plasmatum idolum… Lateranum deduxit, ita ut in basilicam Salvatoris mortuus et vivus simul intrarent; ibique corpore pontificis non sepulto, immo in vilis tumuli angustia sine cooperimento et obsequio male deposito, facricatum idolum ad palatia miserrima festinatione deduxit… apud Sanctum Marcum convenerant, obitum pape expectantes, ut eum, sicut mos est, antiquam iuxta Romani ordinis normam honorificer sepelirent, audito, quia papa Honorius iam esset mortuus et sepultus, deliberato consilio… cardinalem presbyterum tituli sancti Calixti, in papam Anacletum praestante domino unanimiter, concorditer ac feliciter elegerunt».

481

Ibid. S. 186.

482

Petrus Guilielmus // Liber Pontificalis / ed. U. Prerovsky. Vol. II. P. 181 (LP. Vol. I. P. 316; Mansi Vol. X. P. 503): «Hic fecit constitutum… ut nullus, pontifice vivente aut episcopo civitatis suae, presumeret loqui aut partes sibi facere, nisi tercia die depositionis eius, adunato clero et filiis Aecclesiae; tunc electio fiat, et quem voluerint, habeant licentiam eligendi sibi sacerdotem». Ср.: Zoepffel R. Die Papstwahlen und die mit ihnen im nächsten Zusammenhange stehenden Ceremonien in ihrer Entwicklung vom 11. bis zum 14. Jahrhundert. Göttingen, 1871. S. 18.

483

Ibid. S. 17.

484

Beno. Gesta Romanae Aecclesiae contra Hildebrandum. I, 2 // MGH. Libelli. Bd. II. S. 370): «Sed cardinales non subscripserunt in electione eius: sub anathemate enim canones precipiunt neminem eligi in sedem Romani pontificis ante diem tercium post sepulturam ipsius predecessoris». Текст Бонифация III вошел в разные собрания канонов, например Деусдедита и Ансельма Луккского. Zoepffel R. Die Papstwahlen. S. 16–18.

485

Gesta Innocentii III. Cap. 5. PL. T. 217. Col. XIX: «Ipse cum quibusdam aliis apud basilicam Constantinianam voluit decessoris exequiis interesse».

486

О конклаве 1241 года см. Zoepffel R. Die Papstwahlen; Hampe K. Ein ungedruckter Bericht über das Conclave von 1241 im römischen Septizonium // Sitzungs – Berichte der Heidelberger Akademie der Wissen. Philol. – hist. Klasse. 1913. Fasc. 1; Wenck K. Das erste Konklave der Papstgeschichte. Rom, August bis Oktober 1241 // Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken. 1926. Bd. 18. S. 101–170; Ruffini Avondo E. Le origini del conclave papale // Atti della r. Accademia delle Scienze di Torino. 1926–1927. Vol. 62. P. 261–283; Joelsen O. Die Papstwahlen des 13. Jahrhunderts bis zur Einführung der Conclaveordnung Gregors X. Berlin, 1928; Paravicini Bagliani A. Versi duecenteschi su un conclave del secolo XIII // Miscellanea Gilles Gerard Meersseman. Padova, 1970. Vol. II. P. 151–168; Herde P. Election and Abdication of the Pope: Practice and Doctrine in the Thirteenth Century // Proceedings of the Sixth International Congress of Medieval Canon Law. Città del Vaticano, 1985. P. 411–436; Schimmelpfennig B. Papst— und Bischofswahlen seit dem 12. Jahrhundert // Wahlen und Wählen im Mittelalter. Sigmaringen, 1990. S. 178.

487

«Nec vestrum aliqui prepotentes in Urbe ac nobiles ausi fuerint ad summi pontificis funus accedere, debiti honoris celebraturi exequias iuxta morem». Hampe K. Ein ungedruckter Bericht. S. 30 (Ананьи, после 19 ноября 1241 г.).

488

Gutmann F. Die Wahlanzeigen der Päpste bis zum Ende der avignonesischen Zeit. Marburg, 1931.

489

PL. T. 143. Col. 869 (JL. 4372): «Promotioni nostrae, sicut nobis scripsisti, non ambigimus te gratulari…». Без даты.

490

PL. T. 144. Col. 348 (JL. 4469): «Divini judicii dispositione provisum est, ut Mediolanensis Ecclesiae filius, et Ambrosianis uberibus sublactatus, ad famulatum apostolicae sedis indignus ascenderem, ac matri omnium Ecclesiarum pastoralis curae sollicitudine deservirem». Без даты. Александр II был избран 1 октября 1061 года.

491

JL. 4771–4774 (22–26 апреля 1073 г.).

492

Caspar E. Das Register Gregors VII. München, 1978 (Рим, 24 апреля 1073 г.; JL. 4772): «Dominus noster papa Alexander mortuus est. Cuius mors super me cecidit et omnia viscera mea concutiens penitus conturbavit…. Sed subito, cum predictus dominus noster papa in ecclesia Salvatoris sepulturae traderetur». Пасхалий II поступил иначе. Сообщая Клюнийскому аббату о своем избрании (10 сентября 1099 г.), он указал день смерти предшественника и уточнил, что его самого избрали на следующий день (PL T. 163. Col. 31; JL. 5807): «Sciatis autem ejus obitum IV Kalendas Augusti completum, totius urbis Romanae luctu et tristitia celebratum; die vero post ejus transitum XVI nos, licet indigni, totius cleri et catholici populi assensu in ejus locum suffecti sumus».

493

JL. 6682 (Адельберту, архиепископу Майнца); JL. 8370 (24 февраля 1130 г., архиепископам, епископам, аббатам, главам капитулов, клирикам и мирянам Германии и Саксонии).

494

D’Achery L. Spicilegium. T. VI. P. 461. Письмо Евгения III от 2 марта 1145 года приору церкви св. Фредиана в Лукке (PL T. 180. Col. 1014–1015; JL 8714): «Praedecessore siquidem nostro felicis memoriae PP. Lucio, XV Kal. Martii viam universae carnis ingresso in ecclesia Lateranensi honorifice tumulato, fratres nostri presbyteri et diaconi cardinales».

495

PL T. 200. P. 70 (JL. 10584): «Porro cum antecessor noster bonae memoriae Adrianus papa Kalend. Septembris, dum esset Anagniae, debitum naturae solvisset, et de terris ad coelum, de imis migrasset, vocante Domino, ad superna, eo Romam deducto, et pridie Nonas Septembris in ecclesia B. Petri, praesentibus fere omnibus fratribus satis honorifice, sicut moris est, tumulato, coeperunt fratres, et nos cum eis, secundum Ecclesiae consuetudinem, de substituendo pontifice in eadem ecclesia studiosius cogitare».

496

JL. 14426. Watterich J.M. Op. cit. Bd. II. S. 460–461: «Felicis memoriae papa Adriano praedecessore nostro viam universae carnis ingresso, in beati Petri basilica tumulato». Ничего нового не обнаруживается в немногих письмах об избрании, дошедших до наших дней от последних десятилетий XII века. 3 декабря 1185 года Урбан III объявил императору Фридриху I о смерти Луция III и последовавшем за ней своем избрании (JL 15475). 27 октября 1187 года Григорий VIII сообщил архиепископам, епископам, аббатам и прелатам Германии о «блаженной», in bona confessione, кончине Урбана III (JL 16014); кардиналы собрались для избрания «на следующий день после погребения» (Watterich J.M. Bd. II. S. 587).

497

Die Register Innocenz’ III. / ed. O. Hageneder, A. Haidacher. Bd. I. Graz, Köln, 1964. S. 4: «Sane felicis memorie C(elestino), patre ac predecessore nostro, VI Idus Ianuarii viam universe carnis ingresso et in Lateranensi basilica – sicut moris est – honorifice tumulato, fratres nostri – videlicet episcopi, presbyteri et diaconi cardinales – et nos ipsi cum eis simul in unum secessimus, ut tanto licentius et tutius de substitutione pontificis tractaremus».

498

Regesta Honorii papae III / a cura di P. Pressutti. R., 1888. T. I. N. 1: «et sequenti die, celebratis exequiis ac cum honore debito collocato ipsius corpore in sepulcro». В этом плане интересно содержание проповеди, которую понтифик произнес 25 июля 1216 года, всего неделю спустя после кончины Иннокентия III. Его прах называется в ней «почтенным», а участие кардиналов – «распространенным обычаем»: «Ipsius demum venerabili corpore, secundum celebrem consuetudinem, tumulato, universi cardinales unanimiter convenerunt, ut de substituendo pastore tractarent». Horoy C. Honorii III opera omnia. T. II. P., 1879. P. 8–9.

499

Григорий IX, Александр IV, Урбан IV, Климент IV, Григорий X, Иоанн XXI, Николай III, Мартин IV.

500

Les Registres de Nicolas IV (1288–1292) / e2d. E. Langlois. P., 1886. N. 1: «Felicis siquidem recordationis Honorio papa IIII, predecessore nostro, ut Domino placuit, ab hac luce subtracto, ejusque corpore cum exequiarum solemnpnitate debita tumulato, nos tunc, ut pretangitur, episcopus Penestrinus, cum fratribus nostris aliis in curia Romana presentibus, in palatio Sancte Sabine de Urbe, in quo predecessor ipse resederat, concordi voluntate convenimus, substitutioni Romani Pontificis sollicite vacaturi».

501

Les Registres de Benoît XI (1303–1304) / e2d. Ch. Grandjean. P., 1905. N. 1: «Nuper enim felicis recordationis Bonifatio papa VIII°, predecessore nostro, sicut Domino placuit, de hac luce subtracto et, sicut speramus, post labores impensos ad premium evocato, ejusque corpore cum exequiarum solennitate debita tradito ecclesiastice sepulture, nos tunc, ut pretangitur, episcopus Ostiensis ceterique fratres nostri, episcopi, presbyteri et diaconi sancte Romane Ecclesie cardinales, ad tractandum de Romani substitutione pontificis, in palatio sancti Petri de Urbe, in quo decesserat predecessor ipse, convenimus». Письмо об избрании Бонифация VIII нас сейчас не интересует, потому что папа Каэтани был избран не после смерти предшественника. Les Registres de Boniface VIII (1294–1303) / e2d. A. Thomas et alii. T. I. P., 1884. N. 1.

502

Иоанн XXII, что немаловажно, еще указывает на это открыто 5 сентября 1316 года. Lettres secrètes et curiales de Jean XXII / e2d. A. Coulon et alii. P., 1906. Vol. I. N. 2. Идея институциональной преемственности, ради которой возникло упоминание о погребении папы и, как мы видели, обрело в XI–XIV вв. исключительное значение, подчеркивается в письмах об избрании Бенедикта XII (8 января 1335 г.) и Климента VI (21 мая 1342 г.). Во время их вступления на престол ритуалы благословения и коронации были проведены «juxta morem in personis felicis memorie Romanorum pontificum predecessorum nostrorum hactenus observatum». Benoît XII (1334–1342). Lettres closes, patentes et curiales se rapportant à la France / ed. G. Daumet. P., 1920. P. 3–4. N. 2 (послание королю Франции Филиппу VI, 9 января 1335 г.); Lettres de Clément VI se rapportant à la France / e2d. E. Déprez – J. Glénisson. P., 1901–1925. Vol. I. P. 3–4. N. 4 (послание королю Франции, 21 мая 1342 г.).

503

LP. T. II. P. 387: «Defunctus est autem apud Tiburtim VIII idus iulii, et inde per stratam publicam et mediam urbem usque in Vaticanum cum totius fere cleri et populi Romani frequentissima turba, maximo luctu et communi atque immensa tristitia deportatus est, et in ipsa beati Petri ecclesia coram maiori altari tumulatus».

504

Paravicini Bagliani A. La storiografia pontificia del secolo XIII. Prospettive di ricerca // Römische historische Mitteilungen. 1976. Bd. 18. S. 53. Anm. 25.

505

Vita Gregorii IX // LC. Vol. II. P. 19: «Demum vero Romanis exultantibus, populis ac clero jubilante pre gaudio, irruentibus etiam catervatim utriusque sexus hominibus, pontificali decoratus infula in Lateranensi palatio magnifice cathedratur. Tunc lugubres vestes mutavit Ecclesia et urbis semiruta menia pristinum ex parte receperunt fulgorem».

506

Campi P.M. Dell’Historia ecclesiastica di Piacenza, con mentione di famiglie, huomini illustri, registro de’ privilegi, ecc. R., 1651. Vol. II. P. 343: «sicque ipsa Ecclesia lugubria viduitatis indumenta deponens, honoris et gloriae ornamenta resumpsit, integreque sponsum prundentem, clementem, infaticabilem, et expertum, prout illius conditio temporis exigebat, erat adepta».

507

Церемониал, вошедший в «Книгу цензов», Liber Censuum, Ченчо (ок. 1180) говорит лишь о том, что пока кафедра пустует, кардиналы собираются трижды: после смерти и погребения папы; на следующий день, для панихиды, missa mortuorum; на третий день, для переговоров о выборах, отслужив мессу Святому Духу (LC. Vol. I. P. 311. Col. XLVIII. N. 77). Литургический чин заслуживает отдельного разговора и здесь интересует нас лишь отчасти. Древнейшая рукопись, содержащая богослужебное чинопоследование для папских и кардинальских похорон, ordo ad sepeliendum papam, episcopos, presbiteros et diacones cardinales defunctos, относится к первым годам XIV века: Toulouse, Bibliothèque municipale, ms. 67. Она создана в 1306–1313 гг. Andrieu M. Le pontifical romain. Vol. II. P. 215; Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. I. P. 71–73. Последнее издание: Ibid. Vol. II. P. 503–507. За образец был всят древний «чин погребения клириков римского братства», ordo sepeliendi clericos Romane fraternitatis (Ibid. Vol. II. P. 248–249): это 52 глава понтификала Римской курии. Andrieu M. Le pontifical romain. Vol. II. P. 505–513. Выделившееся папское и кардинальское богослужение не претерпело существенных изменений в позднее Средневековье. Мы найдем его в прежнем виде, например, в Римском понтификале XIV века из Южной Франции (Lyon. Bibliothèque municipale. Ms. 566. Fol. 99–106; Andrieu M. Le pontifical romain. Vol. II. P. 33), в кодексе для одного кардинала, назначенного Евгением IV (Vat. lat. 4741; Ibid. Vol. I. P. 82) и даже в одном простом церемониале (Ibid. Vol. I. P. 72 и Vol. III. P. 503).

508

Недавнее критическое издание Ibid. Vol. IV. P. 69–288. Текст о смерти папы содержится также в рукописи Vat. lat. 5944. Fol. 230r–234r; Herklotz I. Paris de Grassi Tractatus de funeribus et exequiis und die Bestattungsfeiern von Päpsten und Kardinälen in Spätmittelalter und Renaissance // Skulptur und Grabmal des Spätmittelalters in Rom und Italien. Wien, 1990. S. 228. Anm. 45. Помощник папского ризничего при Урбане V (1362–1370), Амейль стал официальным исповедником папы при Григории XI (1370–1378) и Урбане VI (1378–1389). Последний назначил его за верность епископом Синигальи (1386), потом патриархом Градо (1387). В 1400 году Бонифаций IX перевел его на кафедру латинского патриарха Александрии in partibus Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. IV. P. 13–24.

509

Ibid. Vol. IV. P. 221. N. 990: «Item notandum quod immediate dum corpus extra cameram fuerit, camerarius debet recipere omnes claves cubiculariorum camere pape, et debet vocare tres priores cardinales, scilicet episcoporum, presbiterorum et diaconorum, et eis assignare omnia iocalia pape, et inventaria solum in scriptis, et dare eis copiam omnium, si petierint».

510

Ibid. Vol. IV. P. 218. N. 967: «Et etiam sacrista de capella omnia iocalia sibi tradat non sine inventario in cassis clausis. Claves vero idem sacrista penes se retineat, quoniam officium perpetuum est».

511

Ibid. Vol. IV. P. 220. N. 984: «Camerarius vero et alii prelati domus, et tota familia domus, vultibus coopertis cum capuciis, associent corpus et in capella sedeant».

512

Ibid. Vol. IV. P. 221. N. 989: «Item notandum quod si camerarius sit cardinalis, dum corpus lavatur et portatur ad capellam, non consuevit associare funus. Quod si non sit cardinalis, debet omnia videre et ordinare, et corpus cum aliis prelatis associare, et sibi portatur cauda, sive sit cardinalis, sive non».

513

Ibid. Vol. IV. P. 222. N. 998: «Primo ipse camerarius indutus capa nigra, si non sit cardinalis (et tunc cauda sibi non portatur, nec per totam novenam in exequiis). Quod si sit cardinalis, non induitur nigro, neque rubeo aut viridi colore, sed aliis coloribus».

514

Ibid. Vol. IV. P. 224–225. N. 1021–1027.

515

Фанон из белого шелка предназначен исключительно для папы. Это два круга, расшитых параллельными красными и золотыми полосками, с отверстием посередине, чтобы надевать его через голову на плечи, поверх альбы.

516

Ibid. Vol. IV. P. 219. N. 976: «Tunc quasi sedendo erigant eum dicti penitentiarii, et induant ipsum totaliter sacris vestibus rubei coloris: primo sandaliis albis, cinctorio et subcintorio, fano, stola tunicella, manipulo, dalmatica, cirothecis, planeta, pallio de corpore Petri sumpto, et plicent fanum super caput, et circa scapulas circumdent, ac si deberet celebrare, et ponant in capite eius biretam albam cum mitra alba sine perlis et sine auro».

517

Ibid. Vol. IV. P. 217. N. 953: «Demum debet idem papa, vel camerarius eius, convocare omnes cardinales suos ante mortem suam per duos vel per tres dies antequam loquelam amitat, et in presentia ipsorum debet condere testamentum et eligere sepulchrum».

518

Ibid. Vol. IV. P. 217. N. 954–955: «Item debet protestari quomodo ipse moritur et mori vult in unitate fidei, et quomodo credit unam Ecclesiam catholicam, et omnes articulos fidei, pro quibus paratus est mori». «Item quomodo non bene gessit se in regimine papatus, et quod nonnullos, et ipsi cardinales parcant sibi, et omnes quos indebite vel iniuste si quos offendit».

519

Ibid. Vol. IV. P. 217. N. 960: «Item debet eis recommendare Ecclesiam, et quod provideant de bono pastore in pace et in tranquillitate, et quod, si eis videretur bonum, talis vel tales essent boni pro regimine iuxta conscientiam suam»; N. 957: «Item debet eis revelare debita per eum contracta pro Ecclesia Dei, ut eius successor illis satisfaciat»; N 958: «Item etiam qui sunt creditores et qui tenentur sibi et Ecclesie Romane, et ubi sunt thesauri, iocalia et bona sua et Ecclesie».

520

Ibid. Vol. IV. P. 217. N. 959: «Item debet cardinalibus aliquas gratias concedere in foro conscientie».

521

Ibid. Vol. IV. P. 221. N. 992: «Notandum etiam quod dum fiunt exequie in capella, si aliqui cardinales volunt interesse, stent in banchis sine paramentis, induti capis laneis non rubei coloris»; N. 993: «Et sic infra totam novenam alio quam dicto colore utantur…». P. 222. N. 999: «Neque alii cardinales per totam novenam dictis coloribus debent uti». Если папа умирал в Риме, сенатор Города тоже не может надевать черный по должности, propter officium, «разве что приватно, из любви к папе» (Ibid. Vol. IV. P. 219. N. 1029: «Senator urbis propter officium non utitur nec vestitur, nisi vellet facere per se amore pape»).

522

Ibid. Vol. IV. P. 222. N. 1001.

523

Ibid. Vol. IV. P. 227. N. 1039.

524

Ibid. Vol. IV. P. 219. N. 976: «Tunc quasi sedendo erigant eum dicti penitentiarii, et induant ipsum… pallio de corpore Petri sumpto… et plicent fanum super caput, et circa scapulas circumdent, ac si deberet celebrare, et ponant in capite eius biretam albam cum mitra alba sine perlis et sine auro»; P. 219. N. 978: «super feretrum novum vel lectica, in quo debet esse bonum matalacium coopertum de serico rubeo cum una pulcra vona seu coopertorio etiam de serico rubeo, et desuper debent esse duo panni de auro se tenentes. Et circumquaque debent pendere arma sua et Ecclesie, in panno serico nigro vel iacintino»; ср. P. 223. N. 1003: «Advertat tamen quod omni die ad minus sint XL torticia circa feretrum seu castrum doloris, desuper vero non debent esse candele nisi prima die. Et in novena dictum castrum debet circumdari panno serico cum armis pape et Ecclesie»; P. 220. N. 979: «Item subtus caput eius pulvinar coopertum de panno aureo, et post pedes eius in eodem feretro aliud pulvinar consimile cum floxis de serico et cordonibus de auro, super quod debent stare duo capelli seu pilei pape».

525

Ibid. Vol. IV. P. 227 N. 1042: «Item sciendum quod barbitonsor pape non retiret cassam cum rasoribus et cum hiis que intra sunt; item de bacili argenteo. Postea novus papa facit sibi dare X vel XII florenos. Verumtamen bacile semper in camera pape cum rasoriis et tobaliolis remanet».

526

Ibid. Vol. IV. P. 218. N. 970: «Et interim cum illis fratribus de bulla, si fuerint, vel de Pignota, cum aqua calida cum bonis herbis, quam cubicularii parare debent, lavent corpus bene, et barbitonsor radat sibi caput et barbam».

527

Ibid. Vol. IV. P. 227. N. 1043: «Item si paneterii et buticularii petunt tobaleas vel bottas, nihil detur eis, quia habent gagia sua. Quod si non darentur eis, rationem haberent petendi in tobaleis in quibus papa ultimo comedit, et in bottis de quibus tunc ultimo bibebat vinum». Эта норма противоречит тому, что можно прочесть в одной книге о правах и обязанностях членов папской familia, созданной в 1261–1294 гг.: прислуга могла рассчитывать на «старые одежды папы после того как избран новый». Братья, готовившие прах, согласно старой традиции, получали ложе, на котором умер папа. Frutaz A.M. La famiglia pontificia in un documento dell’inizio del sec. XIV // Palaeographica Diplomatica et Archivistica. Studi in onore di Giulio Battelli. T. II. R., 1979. Р. 301, 308.

528

О смерти см.: Ibid. Vol. IV. P. 216–227. N. 949–1044; о конклаве: Ibid. Vol. IV. P. 228–231. N. 1045–1076.

529

LP. T. II. P. 305.

530

LP. T. II. P. 318: «subita passione correptus quam a costa Greci pleuresyn appellari iusserunt, suis ac multis fratris undique convocatis, facta confessione ac corpore cum sanguine Redemptoris acceptis».

531

LP. T. II. P. 323: «Nec mora, confessus et ordinatus, omnibus ululantibus, obdormivit in Domino».

532

LP. T. II. P. 458: «In Suriano castro prope Viterbium, ubi cardinales et curiales in Viterbio morantes ad suum conspectum evocabant».

533

Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 188 (‘Sammlung A’, XVIII): «Hodie… dominus noster dominus Benedictus papa XI in presentia fratrum (ossia i cardinali) dixit, se fuisse confessum in ista infirmitate et comunicasse… Professus est etiam prius fidem catholicam dicens, quod vixerat in fide Ecclesie Romane et in hac volebat mori, extra quam non erat salus; et si aliud diceretur, non credatur cum adiuratione per sanguinem domini nostri Iesu Christi». Ср.: Ibid. S. 44.

534

Сцена смерти Александра V в «Папской книге» служила, конечно, легитимации избрания понтифика синодом в Пизе: «Ante eius mortem, convocatis ad se cardinalibus, ad eos sermonem habuit… exhortans eos ad unitatem servandam, et protestans per eam mortem quam se continuo facturum cognoscebat, credere et tenere rite et iuridice omnia processisse in concilio Pisano, ipsumque licet indignum fore Christi vicarium, rite et legitime ad apicem summi apostolatus vocatum… Ipseque lacrimans, cardinalibus eciam lacrimantibus, eos benedixit, et paulo post Deo animam dedit». T. II. P. 511.

535

О кардинальских завещаниях см.: Paravicini Bagliani A. I testamenti. S. XLIII. Папских завещаний XIII–XV вв. сохранилось мало. О Мартине IV Салимбене сообщает, что его душеприказчиком был назначен кардинал Джакомо Савелли. Салимбене де Адам. Ук. соч. С. 616. De Wadding L. Annales Minorum. T. V. Quaracchi, 1935. P. 154. Однако завещание Мартина IV не сохранилось. От Джакомо Савелли (Гонория IV) дошло кардинальское завещание. Paravicini Bagliani A. I testamenti. S. 197–206. О «завещании», точнее о «посмертном дарении», donatio causa mortis, Климента V см. Ehrle F. Der Nachlass Clemens V. und der in Betreff desselben von Johann XXII. (1318–1321) geführte Process // Archiv für Litteratur— und Kirchengeschichte des Mittelalters. 1889. № 5. S. 104–149; завещание Григория XI: D’Achery L. Spicilegium. T. VI. P. 675–690); Николая V: RIS. Vol. III. 2. P. 945–958.

536

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. IV. P. 216. N. 951: «maxime quomodo ipse est lumen totius universi omnibus regibus et principibus, laicis et clericis, qui in infirmitatibus ad Deum recurrunt, et ordinant de conscientiis suis, ita ipse debet facere qui est caput totius christianitatis».

537

Gattico G.B. Acta selecta caeremonialia Sanctae Romanae Ecclesiae. T. I. R., 1753. P. 231–255. Cap. 1–41; Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. III. P. 262–335 (о смерти папы: P. 262–270. N. 1–30); о датировке и рукописной традиции см. Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 120–126; Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. III. P. 47–73.

538

Ibid. Vol. III. P. 264–265. N. 8–11: «(8) Item vicecancellarius, cuius officium tunc expirat, statim audito dicto obitu debet recipere de manibus bullatorum cugna bullarum, et ea plicare seu involvere in panno lineo forti, et consignare suo signeto, et sic penes se retinere, et taliter ordinare quod ulterius aliqua littera non bulletur; (9) Item prior episcoporum cardinalium, vel ipso impedito alius antiquior post ipsum, tunc per proprium nuntium debet convocare alios dominos cardinales, qui tunc erunt in curia, ut certa hora ad hoc opportuna conveniant in palatio, in camera paramenti, aut alia ad hoc opportuna et melius disposita, ubi debent esse scamna parata, ordinata absque tamen bancalibus seu aliis pannis; (10) Item postquam domini cardinales ibi convenerint, debent ibi ad ipsos venire camerarius, thesaurarius pape et clerici camere, qui stabunt appodiati retro scamna, absque eo quod sedeant. In quorum omnium presentia dictus vicecancellarius debet exhibere cugna bullarum. Et tunc illud quod erit sculptum nomine pape defuncti, cum martello ad hoc parato et portato per bullatores, qui hac de causa sint etiam ad hoc vocati, malleabitur, concutietur et frangetur sic et taliter quod ad signandum ulterius reddatur omnino inutile et ineptum; (11) Aliud vero cugnum continens imagines apostolorum Petri et Pauli remanebit omnino integrum et illesum, et replicabitur in dicto panno. Et sic clausum et sigillatum per dictum vicecancellarium tradetur domino camerario, per eum custodiendum donec Ecclesie de papa sit provisum. Vel poterit sic clausum et sigillatum penes dictum vicecancellarium remanere, sed eo casu sigillabitur per priorem episcoporum, vel tres priores cuiuslibet ordinis cardinalium».

539

На процессе против племянников Климента V (1304–1316) кардинал Раймунд Санта Мария Нуова заявил, что знает, «quod lapides pretiosi dicti domini mei una cum sigillo piscatoris fuerunt traditi collegio dominorum meorum cardinalium apud Carpentoratum, in loco ubi omnes conveniebamus, et per aliquos de dictis dominis meis cofinus, in quo erant, fuit sigillatus» (Der Nachlass Clemens V. / ed. F. Ehrle. S. 40). Впервые кольцо рыбака упоминается при Клименте IV (1265). Обычай разламывать его зафиксирован в связи с кончиной Пия IV, Григория XIII, Урбана VII и других. См.: Cancellieri F. Notizie sopra l’origine e l’uso dell’anello piscatorio e degli altri anelli ecclesiastici. R., 1823. P. 1–11.

540

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. III. P. 266. N. 16: «Consueverunt etiam tunc et in crastinum, ac per totam novenam, domini cardinales seculares portare capas coloris obscuri, non tamen omnino nigri, folratas de grisiis, vel de sindone blavo obscuro, illi videlicet qui fuerint de genere pape defuncti, et etiam alii creati per eum. Et quandoque etiam alii idem facere consueverunt, et quandoque non».

541

Ibid. Vol. III. P. 268. N. 23: «Sciendum est quod vestes lugubres propter obitum pape non portant aliqui, qui habeant officia perpetua in curia, secundum quod sunt camerarius, notarius, auditor contradictarum, corrector, subdiaconus, auditores palatii, capellani commensales et honoris, acoliti, penitentiarii, scriptores sive litterarum apostolicarum sive penitentiarie, auditor camere, clerici camere, servientes armorum, ianitores portarum prime et ferree, ac cursores, et generaliter alii obtinentes beneficia perpetua»; (N 24): «Alii autem qui habent officia non perpetua, que expirant papa mortiente, prout sunt referendarii, marescalli, cubicularii pape, thesaurarius, secretarii, scutiferi et magistri ostiarii et alii similes, portant etiam, posito quod cum istis officiis habeant alia officia perpetua que sunt minora, utpote si referendarii sint auditores vel capellani, scutiferi et magistri ostiarii sint servientes armorum, et sic de similibus»; (N 25): «Item sciendum quod istis, et aliis familiaribus et officiariis pape defuncti, ultra alios de quibus supra in isto articulo fit mentio, dantur huiusmodi vestes lugubres expensis camere apostolice». Ср.: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 120–125.

542

Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. III. P. 264. N. 7: «Item debet ordinare quod statim claudantur omnes porte palatii, una tantum excepta, que videbitur aptior et magis opportuna pro introitu et exitu illorum qui ibi (aliquid) fuerint facturi». Об охране порядка: Ibid. Vol. III. P. 266–267. N. 17–18.

543

Vielleville. Mémoires / e2d. J. Michaud, P. Poujoulat. P., 1836–1839. Канторович Э. Ук. соч. С. 541. О папском обиходе: Aymon J. Tableau de la cour de Rome. Den Haag, 1707. P. 384: «После смерти папы Трибунал Римской Роты прекращает работу».

544

Ibid. P. 535. N. 336, 337, 338, 340; Giesey R. Le roi ne meurt jamais. P., 1987. P. 340. N. 344.

545

Lettres de Jacques de Vitry / éd. R.B.C. Huygens. Leiden, 1960. P. 73: «Post hoc veni in civitatem quandam que Perusium nuncupatur in qua papam Innocentium inveni mortuum, sed nundum sepultum, quem de nocte quidam furtive vestimentis preciosis, cum quibus scilicet sepeliendus erat, spoliaverunt; corpus autem eius fere nudum et fetidum in ecclesia relinquerunt. Ego autem ecclesiam intravi et oculata fide cognovi quam brevis sit et vana huius seculi fallax gloria». Яков говорит затем о Гонории III (1216–1227) в выражениях, в которых сквозит легкая полемика с Иннокентием III. Новый папа «набожный старец, очень простой и добрый, готовый все отдать бедным». «Sequenti autem die elegerunt cardinales Honorium, bonum senem et religiosum, simplicem valde et benignum, qui fere omnia que habere poterat pauperibus erogaverat». О пребывании курии в Перудже см.: Paravicini Bagliani A. La mobilità. P. 228–231. Об обычае римлян захватывать папские облачения, снимая их с праха усопшего, говорит уже римский синод 595 года. Канон запрещал застилать погребальным или иным покрывалом ложе, на котором папу должны были нести к могиле. Еще раньше папский прах облачали в драгоценные литургические далматики, следуя «обычаю весьма заслуженному», mos ultra meritum, народ же, «из почтения к святости», pro sanctitatis reverentia, из преклонения перед усопшим, разрывал их на части и делил добычу (MGH. Epistolae. Bd. I. S. 346). Однако соборное решение 595 года не отсылает к пришедшему позднее топосу Sic transit gloria mundi, и этот текст никак не может быть связан с эпизодом, о котором рассказал Яков Витрийский. Его цель состояла в том, чтобы запретить людям присваивать velamina, то есть покровы, относившиеся к мощам апостолов и мучеников, и священные облачения. Эльце тоже допускает, что «этот обычай в основе своей не связан с жадностью народа, а в желании заполучить реликвии». Elze R. Sic transit. S. 26.

546

Критическое издание: Maccarrone M. Lotharii cardinalis (Innocentii III). De miseria humanae conditionis. Lugano, 1955 (P. X–XX: список 435 рукописей). Lewis R.E. Lotharius (Pope Innocent III) De miseria condicionis humanae. Athens (Georgia), 1978 (P. 236–253: список 672 рукописей). У Лотарио: «qui modo fulgebat ornatus in aula, modo sordet nudus tumba». У Якова: «nudum in ecclesia»; у Лотарио: «quid ergo prosunt divitie? Quid epule? Quid honores?» У Якова: «cognovi quam brevis sit et vana huius seculi fallax gloria»; у Лотарио: «mortuus producet putredinem et fetorem… quid ergo fetidius humano cadavere?… quod horribilius mortuo homine?… nudus egreditur, et nudus regreditur»; у Якова: «corpus autem eius fere nudum et fetidum». Petrocchi M. L’ultimo destino perugino di Innocenzo III // Bollettino della Deputazione di Storia Patria per l’Umbria. Vol. 64. 1967. P. 202–207. Именно этим сочинением Лотарио заслужил известность как писатель. Он написал его между 25 декабря 1194 и 13 апреля 1195 года. Дошло более 700 рукописей, трактат переводили и парафразировали на разных языках с XIII века, он повлиял как на церковный мир (Александр Гэльсский, Бернардин Сиенский), так и на светских писателей (Петрарка, Чосер). Автор задумывал что – то вроде диптиха, в котором трактат «О ничтожестве» составлял первую часть. Лотарио в посвящении кардиналу Петру Галлочче утверждает, что хочет написать вторую часть, о достоинстве человеческой природы, но дело не завершил. Название «О презрении к миру» не оригинальное, но зафиксировано Альбертано из Брешии в «Книге утешения и совета», Liber consolationis et consilii. В рукописях чаще встречается формулировка de miseria conditionis humanae. См. также: Bultot R. Mépris du monde, misère de l’homme dans la pensée d’Innocent III // Cahiers de civilisation médiévale. Vol. 4. 1962. P. 442; Moore J.C. Innocent’s ‘De Miseria humane conditionis’: A ‘Speculum Curiae’? // Catholic Historical Review. Vol. 67. 1981. P. 553–564; Sot M. Mépris du monde et résistance des corps aux XIe et XIIe siècle // Médiévales. Vol. 8. 1985. P. 6–17. Русский перевод И.И. Аникьева: Лотарио де Сеньи.

547

Blanc O. Les usages du paraître. Le dispositif vestimentaire et les représentations du corps vêtu en France du Nord du milieu du XIVe siècle au début du XVe siècle. P., 1990. Луи де Сен – Симон тоже называет голым государя, одетого лишь в рубаху. Ecrits inédits de Saint – Simon / publ. par M.P. Faugère. Vol. II. Mélanges I. P., 1880. P. 221.

548

Gregorovius F. Die Grabdenkmäler der Päpste. Leipzig, 1911. S. 56; Elze R. “Sic transit”. P. 23. О «суровых словах» пишет Петрокки: Petrocchi M. Op. cit. P. 206–207.

549

Эпизод, описанный Яковом, находит параллель у Мэтью Пэриса. Жертвой оказался Ричард, архиепископ Кентерберийский, умерший в трех днях пути от Рима 3 августа 1231 года. Он поехал в курию, чтобы обсудить с Григорием IX церковную политику английского короля. Прах прелата одели, «как полагается для погребения, в епископское облачение», но какие – то местные ночью вскрыли гробницу, «надеясь украсть кольцо и другие знаки епископского достоинства, однако им это не удалось, ни силой, ни хитростью». Яков видел все сам, Мэтью в целом был хорошо информирован о событиях церковной истории своего времени в Англии и вокруг курии. Так что и в зрелое Средневековье прах прелата подвергался многочисленным опасностям. Matthaeus Paris. Chronica maiora. Vol. III. P. 206: «De quo hoc mirabile accidit; quod cum pontificalibus, sicut moris est, corpus defuncti sepeliendum insigniretur, de nocte venerunt homines illius patriae, qui haec omnia oculo fascinante inspexerant, aperuerunt de nocte sepulchrum, cupientes ut anulum et alia insignia episcopalia furarentur, nulla vi vel ingenio id potuerunt. De quo, non tamen signato, propositum consummare nequiverunt, recesserunt confusi, et pectora sua, in quibus scelerata corda latitabant, percusserunt». Ср. пятую новеллу второго дня в «Декамероне», где повествуется об ограблении уже захороненного тела архиепископа Неаполя.

550

Анонимное свидетельство о последних днях и смерти Иннокентия III в Перудже находится в рукописи Perugia. Archivio Capitolare. MS. 41; Petrocchi M. Op. cit. P. 206–207.

551

Салимбене де Адам. Ук. соч. С. 455. В русском переводе немецкие по происхождению, teutonici, францисканцы неверно названы «из тевтонцев», что сбивает с толку, потому что речь о двух разных орденах (прим. пер.).

552

«Fratres Minores, Predicatores et alii religiosi quam plurimi nec non et clerici seculares circa ipsius patris feretrum pernoctantes ac divinis etiam laudibus et orationibus assistentes». Pagnotti F. Niccolò da Calvi e la sua Vita d’Innocenzo IV con una breve introduzione sulla istoriografia pontificia dei secoli XIII e XIV // Archivio della Società Romana di storia patria. Vol. 21. 1898. P. 119.

553

Elze R. “Sic transit”. P. 28.

554

Paravicini Bagliani A. La storiografia. P. 52. N. 20.

555

Интересно, что Салимбене пишет о соломе во множественном числе.

556

Thomas ole Eccleston. De adventu fratrum Minorum in Angliam / ed. by J.S. Brewer. L., 1858. P. 67: «Narravit autem eidem patri frater Mansuetus, nuntius domini pape Alexandri IV, in eodem loco, quod eadem die qua lecta fuit litera in audientia, in qua decreverat dominus Innocentius IV octo sententias contra Praedicatores et Minores, amisit loquelam, nisi quod postea dixit ‘propter iniquitatem corripuisti hominem’, et frequentissime invocavit S. Franciscum; nam et in sanitate sua dixerat quod nullius sancti expertus tot sufragia». Адам де Мариско (†1258) цитируется здесь как усопший; трактат написан, видимо, в правление Генриха III (†1272). Ibid. P. LXXII–LXXIII.

557

Ibid. P. 66: «Frater Mansuetus dixit quod eadem die electionis sue suspendit dominus Alexander IV literam quam dederat dominus Innocentius contra Predicatores et Minores; et postea palam factum quod fecit papa revocavit eam… Dominus autem Alexander IV, cum esset Hostiensis, praedixerat quod certus fuerat quod Dominus cito auferret papam de medio propter favorem quem prestitit contra ordinem… Verumtamen in obitu suo omnes familiares sui deserverunt eum, preter Fratres Minores. Et similiter papam Gregorium, et Honorium, et Innocentium, in cuius obitu fuit presentialiter S. Franciscus».

558

Ibid. P. 67: «Dixit autem dictus Frater Mansuetus quod nullus mendicus, ne dicam nullus homo, miserabilius et vilius moritur quam papa quicunque… Dixit etiam quod quidam frater stans in oratorio in oratione in cilicio vidit maximum exercitum V millia militum equitum intrantem mare; et crepuit mare quasi essent omnes ex aere candente; et dictum est ei ab uno eorum, quod fuit Fredericus imperator qui ivit in montem Ethnae. Nam eodem tempore mortuus est Fredericus».

559

Фома единственный, кто указывает на присутствие Франциска на похоронах Иннокентия III, его свидетельство «не прямое, позднее и другими источниками не подтверждается». Petrocchi M. Op. cit. P. 206. Схожим образом смотрит на вещи Хёйгенс: Huygens R.B.C. Lettres de Jacques de Vitry. P. 73. N. 62. Современная францисканская историография, правда, без строгой аргументации, смотрит менее критически: Gemelli P. Giacomo da Vitry e le origini del movimento francescano // Aevum. Vol. 39. 1965. P. 485–486.

560

Согласно Ваддингу, Мартин IV изъявил желание уйти в иной мир во францисканской рясе: «Minores, quorum habitum ante mortem postulavit, et in eodem sepeliri voluit». Wadding L. de. Annales Minorum. T. V. P. 154. Следует отметить, что Фома Экклстонский включил Николо из Кальви в число миноритов, жизнь которых могла служить образцом. Любопытно, что служба исповедника Иннокентия IV воспринимается здесь положительно: «Frater Nicholaus, qui, cum laicus esset, literas didicit in Anglia, postea confessor domini pape Innocentii IV et postea episcopus Assisii factus est». Thomas de Eccleston. De adventu. P. 61. Данное Николо описание ночного бдения у праха Иннокентия IV, на первый взгляд, могло показаться вынужденным, потому что он писал биографию понтифика при жизни его племянника, кардинала Гульельмо Фьески (Paravicini Bagliani A. La storiografia. P. 52. N. 20). Но это свидетельство все же важно, потому что папский биограф показал либо новизну, либо новую актуальность погребальных практик. Этот аспект, при отсутствии других элементов, не позволяет отдать предпочтение Салимбене.

561

Oliger L. Liber exemplorum Fratrum Minorum s. XIII // Antonianum. Vol. 2. 1927. P. 247. N. 88, N. 2: «(f. 232r) De Albanensi episcopo cardinali apud Assisium refferunt illi duo cives qui venerant ad loquendum Generali: Cum cecidisset subito et ad strepitum nos vicini cucurrissemus de vico, illi de familia videntes eum iacentem in terra, et putantes iam quasi mortuum, ceperunt discurrere ad equos, ad vasa, ad suppellectilem, ita ut nec unus circa eum staret ad videndum et iuvandum eum. Nos enim soli de vicinia circa eum stabamus. Et fratres qui post fuerunt ibi dicebant quod mytram et casulam unus accedens violenter ei abstulit et sic nudatum cadaver relinquens secum portavit»; «(f. 251rv) Refert te audiente civis ille Assisinas quomodo cardinalis Albanensis, de solario tempore domini Innocentii cadens, deductus est usque ad mortem. Cum autem subito casualiter cecidisset, nos de vicinia cucurrimus et circumstetimus. Sed nullus de familia sua comparuit. Statim namque audito casu eius omnes ad spolia cucurrerunt, ut raperet sibi unusquisque quid posset. Nota de iustis Dei iudiciis. Dicebat fr. Martinus, quod cum procurassent fratres nostri et casulam ac decentem mitram seu pilicium postulassent ei, unus accedens quod habebat in capite et casulam similiter et albam surripuit et quasi nudum relinquens eum abiit». Подробный разбор этих exempla см.: Paravicini Bagliani A. Die Polemik der Bettelorden um den Tod des Kardinals Peter von Collemezzo (1253) // Aus Kirche und Reich. Studien zu Theologie, Politik und Recht im Mittelalter. Festschrift für Friedrich Kempf. Sigmaringen, 1983. S. 355–362.

562

Dufeil M. Guillaume de Saint – Amour et la polémique universitaire parisienne 1250–1259. P., 1972. P. 146. N. 247.

563

Thomas Cantimpratanus. De Apibus. II, XI. N. XXXVII: «Quedam referam de magistro quodam, opinione permaximo, qui prius prepositus solemnis ecclesie, domum fratrum Predicatorum constructam in oppido violenter ejecit: sed ruina turpiori, ut audies, est eiectus. Factus enim episcopus et Romane curie cardinalis tyrannizavit feraliter contra fratres Praedicatores, pariter et Minores, et ob hoc, ut patuit, tali morte mulctatus est. Cadens enim de loco editiori, fractis cervicibus expiravit. Et vide mirabilius et gravius, quam audisti. Eodem die qua cecidit, cum eius mors subita, ex revelatione cuiusdam mulieris sanctissime, per fratrem quemdam Minorum prediceretur ei, sprevit arguentem se, et invectus contumelia dixit: Non es propheta, neque filius prophete; et ergo quidem procuravit, ut Ordo vester, et Ordo Predicatorum subiiciantur episcopis, addam et hoc, ut subiiciamini vilissimorum pedibus sacerdotum. Hec dicens, vidit signa predicat sibi, et non advertit: Excecavit enim eum superbis, quam non vidit. Et hec signa fuerunt, quod ira immoderata dominaretur ei, dum in ipso mane diei, quo accessurus erat ad altare, pacificari non posset: quod loturus manus suas, episcopalem annulum perderet: que omnia luce clarius sunt completa. Cum enim dominus papa ecclesiam quamdam fratrum Minorum consecrare debuisset, et dictus episcopus cardinalis ad portam fratrum Minorum pulsans, intromissus celeriter non fuisset, tanta ira raptus est extra se, ut celebraturus primam missam nullo modo, etiam facta confessione, pacificari posset: et tamen ad terrifica sacramenta processit. Post hec vero cum manus suas, regressus ad hospitium, abluere voluisset, et astanti episcopalem annulum ad tenendum porrexisset, lotus, mox illum qui haberet annulum non invenit. Statimque miratus, dixit: Ego perdidi presulatum. Omnibus itaque subticentibus atque stupentibus, ascendit editius, et solus contra consuetudinem suam, senex ac debilitate confectus, processit ad cameram, et dissiliente assere, deorsum excidit, et expiravit. Et vide stupendum valde et occultum Dei iudcium. Cognovi ipse hominem, ut commensalis dilectus, et familiaris eidem, secum una domo Parisiis hospitatus. De quo fateor, raro secularem clericum tam sobrium, tam honestum, tam affabilem, tam largum in pauperes me vidisse. Et eum equidem vidi novem episcopatuum contemptorem, tandemque per tres menses excommunicatione coactum archiepiscopatus cuiusdam suscipere dignitatem; inde vero translatus, Romane fit curie episcopus cardinalis, et in tali eminentia taliter ut audistis, desipuit. Sed spero quod non in finem Deus obliviscatus eius, nec in ira sua continebit misericordias suas; sed magna pietate sua miserebitur forsitan poenitenti». Ср.: Wadding L. de. Annales Minorum. T. III. P. 370.

564

Döllinger I.J.J. von. Beiträge zur politischen, kirchlichen und Cultur – Geschichte der sechs letzten Jahrhunderte. Wien, 1882. Bd. III. S. 428–429.

565

Ibid. S. 428: «Die veneris 4. Februarii pontifex mihi ad se in lecto aegrotantem vocari jusso exposuit summa cum pietate, sui corporis resolutionem imminere, et jam vitam in Dei manibus esse nec jam amplius de sospitate ulla cogitare, quin potius corpus suum de proximo moriturum et in pulverem sese resolvendum, de qua re gratias agebat Deo, quod bonum finem (ut chistianum decet) sortitus esset, non autem improvisum aut subitaneum casum, sicut multis ante se pontificibus jam contigisse sciebat, qui adeo celeri morte rapti sunt, ut nec de rerum substantia nec de corporis conditura nec de animae salute providere potuerunt… rogabatque me propterea, ut sui mox morituri corporis curam susciperem, non ut superfluenter nec nimis deliciose ornari efferrique facerem, cum id ipsum non mereatur, quippe qui, dum vixisset, nimis magnus peccator exstiterit, sed ne nimis abjecte vestiretur aut sepeliretur. Dicebat enim, se recordari vidisse multos pontifices in obitu eorum a propriis affinibus et suis necessariis derelictos sic fuisse, ut indecenter, nudi etiam, detectis pudibundis, jacuerint, quod profecto in dedecus tantae majestatis cessit. Quare volebat, ut ego, quemipse, citra jactantiam loquendo, prudentem ac fidelem reputabat, omnimodam sui corporis curam libenter susciperem, ut honeste in omnibus moriretur, efferretur ac concedetur. Ad quem quum ego prius opportunam consolationem juxta mei intellectus pusillitatem adhibuissem, obtuli me omni nixu effecturum universa, quae possem ac scirem pro illius voto adimplendo. Cumque particulatim a me inquireret, quo colore pontifex defunctus sepeliri consueverit, respondi, antiquitus consuevisse rubro colore vestiri, habita relatione ad antiquum ritum, quando scilicet pontifices paene omnes martyrizabantur, quia omnes illi rubro induebantur. Deinceps vero cessante martyrio, pontifices albo colore vestiti sunt tamquam confessores, quemadmodum etiam multa pontificum cadavera ex ruinis basilicae s. Petri eruta visuntur albo colore ut plurimum vestita, et si qua sunt aliter vestita, sic ideo evenit, quia festinanter et quoddammodo tumultuario funere vestita sunt. Placuit suae sanctitati mea opinio, quam jussit, ut omnino exsequerer, et quod albo colore aureo panno suum corpus induerem. Addiditque volle, quod in manibus suis duos annulos pretiosos ponerem, quos mihi se daturum promisit et in capella Sixtina se locarem sic ibi permanendum, quoad sepulcrum suum, quod jam inchoari mandaverat, perficeretur. Ac etiam se mihi daturum dixit aliquas pecunias, quas pro anima sua pauperibus sacerdotibus erogarem, et cum ego ad hoc respondissem bonum fore, si haec omnia coram aliquibus, saltem duobus tamquam testibus loqueretur, qui demum non me in talibus exsequendis mentiri permitterent, quando opus esset, illico jussit, ut sacristam velut confessorem futurum et alium cubicularium Acursium vocarem, quibus praesentibus haec eadem confirmavit. Itaque ego altera die pannum aureum brucatum albi coloris emi feci ac paramenta ipsa inchoar, reliqua exsecuturus pro possibilitate mea, si quando casus eveniet». Cр.: Elze R. “Sic transit”. P. 39.

566

Вот продолжение текста: «Это несмотря на то, что я не раз просил об этом кардинала Пармского, Пьетро Мантуанского, Аккурсио, Джорджо и Бартоломео делла Ровере, личного дворника, цирюльника Андреа, все они служили покойному папе, который очень их ценил. Наконец повар дал мне медный чан с теплой водой, в котором обычно грели воду и мыли посуду, а цирюльник прислал мази. Тогда понтифика обмыли. Однако не нашлось полотенец, чтобы его обтереть, поэтому пришлось разрезать рубаху, которая была на нем в момент смерти, не было и других кальсон, кроме тех, в которых он умер, я надел их на него после мытья. Плащ надели без стихаря, пару красных туфель достал епископ Червии, тоже ризничий папы, и к этому длинный покров из камчатой ткани, красный или белый, если не ошибаюсь… Посколько роккетто у него не было, мы надели вот это все, сандалии, амикт, цингулум, скрещенную на груди столу вместо нагрудного креста, который мне вернуть не удалось, малую тунику, далматику, перчатки, драгоценную белую казулу, паллий, простую митру и кольцо с драгоценным сапфиром, стоившим, по словам ризничего, триста дукатов. В таком облачении мы положили его посреди покоев, на ложе, поставленное на стол, с подушкой в головах и парчой. Здесь он оставался до погребения». Burcardo G. Alla corte di cinque papi. Diario 1483–1506 / ed. L. Bianchi. Milano, 1988. P. 44–45.

567

Johannes Burckardus. Liber notarum / ed. E. Celani. T. I. P. 352; Burcardo G. Alla corte di cinque papi. P. 404–406: «После одиннадцати вечера меня позвал товарищ. Я направился во дворец, когда кардиналы еще не знали о случившемся. Они получили известие, когда я был там, но никто не сдвинулся с места, и в других местах их тоже нельзя было встретить. Тогда я дал понять кардиналу Неаполитанскому, что надо бы принять меры перед лицом очевидных опасностей. После полуночи он послал двух слуг, чтобы пригласить всех кардиналов явиться на следующее утро в Минерву, где посреди ризницы для них квадратом расставили скамейки. Войдя к папе, я надел на него все одеяния из красной парчи, короткий амикт, красивую планету и чулки. Поскольку на тапочках не было крестов, я надел ему на ноги его домашние бархатные кармазинные туфли, с вышитыми золотом крестами, вместо сандалий и закрепил на пятках шнурками. Не хватало кольца, которое мне не удалось отыскать. В таком вот убранстве, через два покоя, зал понтификов и зал аудиенций мы принесли тело в зал попугая. Мы подготовили красивый стол длиной в тростниковый стебель, покрыли его кармазинной скатертью и ковром. Взяли четыре парчовых подушки, одну из кармазинного атласа и одну, старую, из кармазинного бархата. Последнюю мы положили под плечи, две по бокам, одну под голову, одну парчовую и одну атласную держали в руках. А голову накрыли еще одним старым ковром».

568

Johannes Burckardus. Liber notarum. T. I. P. 355; Burcardo G. Alla corte. P. 406–407.

569

Burcardo G. Alla corte. P. 430; Johannes Burckardus. Liber notarum. T. II. P. 394.

570

Ibid. T. I. P. 15–16: «In hoc erravi: debebat enim in habitu sancti Francisci, cujus ordinem professus erat, sepeliri, desuper in vestibus sacris pontificalibus sibi impositis».

571

Burcardo G. Alla corte. P. 47; ср.: Johannes Burckardus. Liber notarum. T. I. P. 16: «Advertendum quod, hoc mane, defunctum vestiendo, erravimus: debebat enim sub sacris vestibus habitum ordinis sancti Francisci, quem professus erat, gestare et non pontificalem, quo etiam habitu indutus olim fuit Alexander V, qui ejusdem ordinis professus fuerat; et ratio est, quia in eo, quod homo est, moritur et desinit esse major hominum, ideo, ut homo ante apostolatum, sepeliri debet». Эта проблема дважды возникла в XV веке, при избрании францисканцев Александра V (1409–1410) и Сикста IV (1471–1484).

572

Paride de Grassi. Tractatus de funeribus et exequiis (Vat. lat. 5986. F. 127v): «Pontifex vero idem si eligetur, debebit vivens deposito habitu regulari induere apostolicum, qui, omnibus pontificibus indifferens, est enim unicus habitus pontificalis, et nullius ordinis ante professi regulam sequens; nam, inquantum sit pontifex maximus, profecto maior homine censetur, ideo nulli regule obnoxius est, ut illius habitum deferre vivens cogatur, quandoquidem Christi vicarius supra humanam conditionem existimatur. Mortuus vero idem pontificus, quia iam Christi vicarius esse desinit et in hominem reversus est, ideo funitus, in illo habitu vestiri efferique et sepeliri debet in quo dum homo esset ante Apostolatum vestiri solebat. Verum super eo regulari habitu pontificalibus omnibus paramentis ut puta phanone, pallio, succinctorio, et reliquis parandus est mortuus, quemadmodum vivens dum pontificaliter missam celebrare solebat». Цит. по: Herklotz I. Paris de Grassis. Tractatus. S. 229. N. 52. Дикманс останавливается на этом месте в своем комментарии к Церемониалу Патрици Пикколомини (1484–1492). Dykmans M. Paris de Grassi // Ephemerides liturgicae. Vol. 96. 1982. P. 436. N. 122. Уже этот последний настаивал на том, что покойный папа должен быть облачен в рясу, которую носил до понтификата, в особенности, если он был из монахов. Dykmans M. L’œuvre. Vol. I. P. 247: «Si vero defunctus summus pontifex ante pontificatum alicuius ordinis professor fuit, induatur post locionem vestibus iuxta professionem condecentibus, deinde pontificalibus infrascriptis». Неслучайно проблема освещается в тех же терминах в предписаниях папских исповедников XV века.

573

Ibid. Vol. I. P. 231. N. 679: «Cogitet summus pontifex, et si omnium sit maximus, se tamen esse mortalem, et eulogium illud quod inter solemnia sue coronationis decantari solet, sedulo memoria repetat: Pater sancte, sic transit gloria mundi»; «Omnis caro fenum et omnis gloria eius tanquam flos agri».

574

Ibid. Vol. I. P. 247: «Ubi etiam privatim nudus supra aliquam tabulam nudam positus ab eisdem plumbatoribus lavatur et extergitur».

575

Elze R. “Sic transit”. P. 24. N. 36. Фраза «папа умирает», ipse papa moritur, принадлежит Агостино Трионфо. Цит. по: Spinelli L. La vacanza della Sede apostolica dalle origini al concilio Tridentino. Milano, 1955. P. 97, 164. Эльце сопоставил обе максимы в историографическом ключе. Elze R. “Sic transit”. P. 36. Знаменитая максима «Король никогда не умирает» рассмотрена Ральфом Гизи, который отсылает к Жану Бодену: «Точно известно, что, как говорится, король никогда не умирает, потому что, как только он уходит в иной мир, ближайший его родственник по мужской линии овладевает королевством, которое оказывается в его власти еще до коронации». Bodin J. Les Six Livres de la République. I, VIII. Paris, 1583. P. 160. Ср.: Giesey R. Le roi. P. 268.

576

Erlande – Brandenburg A. Le roi est mort. P. 17. Ограбление останков Вильгельма Завоевателя в 1087 году, о котором повествует Ордерик Виталий, не единственное в истории средневековых королей, как считал Эльце. Elze R. “Sic transit”. P. 36. N. 47. Ordericus Vitalis. Historia ecclesiastica. VII, 16 / ed. M. Chibnall. Oxford, 1973. Vol. IV. P. 100–108.

577

Если верить Эмону, «когда папа оказывается на пороге смерти, племянники или другие присные уносят из дворца всю мебель, какую найдут, а как только он испустит дух, за его прахом в комнату, где он умер, приходят служащие Апостольских покоев, но родня наводит там такой порядок, что остаются лишь голые стены. Aymon J. Tableau de la Cour de Rome. P. 382; Jones W. Crowns and Coronations. A History of Regalia. L., 1883. P. 401; Bertelli S. Il corpo del re. P. 49.

578

Herklotz I. «Sepulcra». P. 194.

579

Andrieu M. Le pontifical romain. Vol. II. P. 501–504.

580

LP. T. II. P. 387: «per stratam publicam et mediam urbem usque in Vaticanum cum totius fere cleri et populi Romani frequentissima turba, maximo luctu et communi atque immensa tristitia deportatus».

581

Об этих примерах см.: Herklotz I. «Sepulcra». P. 194–199; Id. Paris de Grassis Tractatus. S. 230.

582

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. IV. P. 219. N. 978: «Ipso vero sic parato, dicti penitentiarii ponant eum super feretrum novum vel lectica, in quo debet esse bonum matalacium coopertum de serico rubeo cum una pulcra vona seu coopertorio etiam de serico rubeo, et desuper debent esse duo panni de auro se tenentes. Et circumquaque debent pendere arma sua et Ecclesie, in panno serico nigro vel iacintino». Гроб папы Климента VI был покрыт черным шелком, расшитым золотом, с гербом папы на красном шелке. Déprez E. Les funérailles de Clément VI et d’Innocent VI d’après les comptes de la cour pontificale // Mélanges d’archéologie et d’histoire. Vol. 20. 1900. P. 238. О подушках см.: Dykmans M. Le cérémonial papal. Vol. IV. P. 220. N. 979: «Item subtus caput eius sit pulvinar coopertum de panno aureo, et post pedes eius in eodem feretro aliud pulvinar consimile cum floxis de serico et cordonibus de auro, super quod debent stare duo capelli seu pilei pape. Pulvinaria debent esse latitudinis feretri».

583

Herklotz I. Paris de Grassis. S. 230–231.

584

Davidsohn R. Geschichte von Florenz. Bd. IV. Berlin, 1908. S. 371 ff. Найденная Давидзоном документация заново рассмотрена в: Herklotz I. «Sepulcra». P. 224–225.

585

Constantin VII Porphyrogénète. Le livre des cérémonies. P., 1939. Vol. I. P. 69 (60).

586

Erlande – Brandenburg A. Le roi est mort. P. 19.

587

Ср.: Rudloff E. von. Über das Konservieren von Leichen im Mittelalter. Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie und des Bestattungswesens. Freiburg im Brisgau, 1921. S. 20.

588

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. IV. P. 218. N. 969: «Papa vero mortuo, vel eo agonizante, quod melius est, statim vocentur penitentiarii, et legant ante eum officium mortuorum, septem psalmos penitentiales, et illa que in libro ipsorum continentur»; (N. 970) «Et interim cum illis fratribus de bulla, si fuerint, vel de Pignota, cum aqua calida cum bonis herbis, quam cubicularii parare debent, lavent corpus bene, et barbitonsor radat sibi caput et barbam»; (P. 219. N. 971): «Eo sic loto, apothecarius et dicti fratres de bulla obturent sibi bene omnia foramina cum bumbasio vel stupa, anum, os, aures, nares, cum myrra, thure et aloe, si possit haberi»; (N. 972); «Lavetur etiam corpus cum bono vino albo et calefacto cum herbis odoriferis, et cum bona vernagia, que cubicularii vel buticularii pape debent dictis lavatoribus administrare»; (N. 973): «Guttur vero impletur de aromatibus et speciebus cum bumbasio, et etiam nares cum musqueto»; (N. 974): «Ultimo etiam totum corpus multum fricetur et ungatur cum balsamo bono, et etiam manus. Camerarius vel cubicularii qui custodiunt balsamum, vel sacrista, si habent, tradant». Итальянский перевод: Moroni G. Dizionario. Vol. VI. P. 201–202.

589

В 1261–1294 гг. возникла книга, в которой описаны права и обязанности приближенных папы, членов его familia, здесь зафиксированы обычаи времен Бонифация VIII, Бенедикта XI и Климента V (1294–1314). Рубрика, посвященная распределителям милостыни, то есть элемозинариям, начинается с описания их обязанностей при смерти понтифика. Они должны подготовить прах папы, облачить его, согласно обычаю, и передать исповедникам. За это они получают ложе, на котором папа умер. Отметим, что интересующий нас сюжет находится лишь в неаполитанской рукописи (Napoli. Biblioteca Nazionale. MS. IX. D. 15): «Ipsi vero fratres elemosinarii presentes in obitu summi pontificis debent preparare dominum, lavare mundare et vestire in vestibus pontificalibus, sicud consuetum est, postea presentare in manibus penitenciarii; et dicti fratres debent habere lectum, in quo moritur dominus noster papa». Цит. по: Haller J. Zwei Aufzeichnungen über die Beamten der Curie // Quellen und Forschungen aus italienischen Bibliotheken und Archiven. 1898. S. 20. Этого указания нет в более пространной версии из Исторического архива диоцеза Аосты, найденной Фрутацем. Frutaz A.M. La famiglia pontificia. P. 301. Еще более подробная версия, созданная до 1328 года, находится в Авиньоне (Avignon. Bibliothèque Municipale. MS. 1706), некоторые фрагменты изданы Молла: Mollat G. Miscellanea Avignonensia. I. Notes sur trois fonctionnaires de la cour pontificale au début du XIVe siècle // Mélanges d’archéologie et d’histoire. Vol. 44. 1927. P. 1–5. См. также: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 46. Это единственное упоминание о погребении папы во всей книге. Лишь однажды вопрос о погребении возникает в связи с правами и обязанностями госпитального братства св. Антония, но там речь идет о похоронах членов курии и тех, кто ушли из жизни «находясь при Апостольском престоле», apud Sedem Apostolicam, а не о папах или кардиналах. Должности исповедников, кубикулариев и элемозинариев с некоторыми вариациями заново описаны в формуляре Апостольской пенитенциарии XV века. Göller E. Die päpstliche Pönitentiarie. R., 1907. Vol. I. P. 145: «Quando papa moritur, tunc statim debent omnes penitentiarii, ubi ipsius corpus fuerit, convenire ac reverenter et devote cum cubiculariis et elemosinario corpus pape super tabulam decenter positum primo cum bona aqua calida et postmodum cum bono vino odorifero, ut fetor humani cadaveris removeatur et humores restringantur et corpus non denigretur nec deturpetur, lavare et cum pannis stuppe vel bombace et aliis, que necessaria fuerint, se aptare, ut nec fetor nec alia indecentia possint aliis tedium generare. Notandum est, quod a genibus usque ad umbilicum, ubi sunt infirmiora corporis, debent tractari et claudi et aptari per elemosinarium coadiuvantibus, si necesse est, penitentiariis. Reliquas autem partes corporis penitentiarii coaptabunt, postmodum involuto corpore in munda syndone vel cilicio vel habitu suo, si religiosus, quando in papam assumptus est, induatur omnibus sacris indumentis et calcietur sandaliis et pallietur pallio et mitretur mitra et apponantur ei cyrothece et anulus pontificalis in manibus, et paretur totaliter, ac si deberet in pontificalibus celebrare. Postea corpus totaliter iam ornatum deponatur super unum matharasium prius panno bono serico copertum. Et tunc omnes penitentiarii, in circuitu corporis ordinati, accipiant matharasium manibus suis et reverenter portent eum ad medium magni palatii sive sale. Et ibidem super lectum ordinatum et preparatum a camerario reponant et tunc, osculantes reverenter pedes, extunc in orationibus et vigiliis iuvare poterunt capellanos. Postquam autem corpus pape traditum fuerit sepulture, cum cardinales conveniunt, ibidem statim omnes penitentiarii debent se ibidem presentare et per cardinalem, qui curam gerit penitentiarie, petere, ut ipsi cardinales penitentiariis committant officium exequendum et etiam, quod eis mandent bene de predendis consuetis per camerarium, dum vacaverit Romana Ecclesia provideri. Quamdiu vero Ecclesia vacaverit summo pontifice, scribetur in literis penitentiarie: "Auctoritate sancte Romane Ecclesie, qua fungimur", et non "auctoritate d. pape"». Ср.: Rudloff E. von. Über das Konservieren von Leichen. S. 20.

590

De Cauliaco G. Cyrurgia magna. Tract. VI. Doct. I. Cap. VIII «Regimen custodia corporum mortuorum». Rudloff E. von. Op. cit. S. 37.

591

De Cauliaco G. Cyrurgia magna. Tract. I. Doct. I. Cap. VIII: «Secundo modo sic praeparantur corpora mortuorum: statim per ventrem aperiuntur, et viscera omnia extrahuntur: et venter pulvere dicto, et magna quantitate salis et cymini impletur et suitur. Quod si volueris viscera custodire, lava et munda, et insperge predictis: et in ossa plumbea reconde, et in capsa pone».

592

Ibid. Tract. VI. Doct. I. Cap. VIII: «Istorum modorum primus est securus pro macilentis et desiccatis, et tempore frigido. Secundus est certior pro pinguibus et ventosis. Est tamen cautela Rhasis, quod ne corpora inflentur super faciem suam iaceant et revolvantur. Et si venter esset inflatus, est cautela ut venter in aliquibus locis terebello vel magna subula pungatur, ut aquositas et ventositas valeant exire, ut dicebat Jacobus pharmacopoeus (в других изданиях: apothecarius), qui multos Romanos pontifices praeparaverat». Присутствие при папском дворе в Авиньоне в 1321–1360 гг. некоего Якова (или Jaquetus) Мелиориса, apothecarius (hypothecarius) Curiae Romanae, зафиксировано во многих документах Апостольской Палаты. Schäfer K.H. Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Johannes XXII. S. 859, по указателю; Id. Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt XII., Clemens VI., und Innocenz VI. (1335–1342). Paderborn, 1914. S. 874, по указателю; Rudloff E. von. Op. cit. S. 21.

593

Сведения Шольяка более поздние, чем знаменитая булла Бонифация VIII Detestande feritatis от 27 сентября 1299 года, запрещавшая расчленение и потрошение трупа. Ее текст: Les Registres de Boniface VIII. N. 3409 (Potthast 24881). С датировкой 18 февраля 1300 года она вошла в «Шестую книгу», Liber Sextus, «Свода канонического права» (Corpus iuris canonici, II, 1272–1273 / ed. Friedberg, = Potthast. N. 24914). Подробное исследование: Brown E. Death and Human Body in the Later Middle Ages: The Legislation of Boniface VIII on the division of the Corpse // Viator. Vol. 12. 1981. P. 221–270. Херклоц, исходя из существования бонифациевской декраталии Detestande feritatis, изученной Браун, склоняется к идее, что «потрошение трупа при папском дворе обычаем не стало». Herklotz I. Paris. S. 245 N. 127. Однако приведенные здесь свидетельства «внутреннего» бальзамирования отчасти противоречат такому утверждению. Уже Климент V приостанавливал действие декреталии своего предшественника. Кроме того, бальзамирование, даже «внутреннее», не требовало процедур, запрещенных Бонифацием VIII, то есть расчленения и вываривания останков.

594

De Cauliaco G. Cyrurgia magna. Tract. VI. Doct. I. Cap. VIII: «De facie tenenda detecta, usque ad octo dies, in quibus corpora consueverunt alterari et putrefieri, volunt ut saepe illinantur cum aqua rosarum salita aut balsamo, de quo multa dicuntur, sed parum (quantum ad hunc casum) invenio in authenticis libris; et idem Henricus fuit attestatus; Deus autem animas nostras custodiat suae misericordiae balsamo. Amen». Rudloff E. von. Op. cit. S. 37.

595

Pietro Argellata. Cirurgia. Lib. V. Tract. XII. Cap. III. F. 109r: «Demum fuit indutus ut summus pontifex (то есть в папское богослужебное облачение) et stetit per dies octo sine aliquo fetore mundi». von Rudloff E. Über das Konservieren von Leichen. S. 39. Этой информации не противоречит свидетельство независимого источника, «De morte Alexandri papae, et electione… Ex Monacho San – Dionysiano», изданное д’Ашери (D’Achery L. Veterum. Vol. VI. P. 254–256). Согласно этому тексту, тело Александра V было предано земле, согласно римскому обычаю, на девятый день при участии многочисленных кардиналов и епископов: «Romanum morem servando usque ad novennium tardaverunt. Quo peracto, cum funeralibus obsequiis quantis studiis funus ullum celebrari poterat peractis, Missam pro defuncto et de Spiritus Sancti». Об открытых руках, ногах и лице: Pietro Argellata. Cirurgia. Lib. V. Tract. XII. Cap. III. F. 108v: «Et ego dico quod iste modus non debet fieri in summo pontifice, quia manus et pedes debent videri et similiter facies». Von Rudloff E. Op. cit. S. 37–39. Биографические сведения о болонском хирурге: Crespi M. Argellata, Pietro // Dizionario biografico degli italiani. Roma, 1962. Vol. IV. P. 114.

596

Pagel J.—L. Die Chirurgie des Heinrich von Mondeville. Tract. III. Doctr. I. Cap. 7. 390 ss.: «Et istorum corporum praeparandorum tres sunt modi, quorum quaedam pauca aut nulla praeparatione corruptionis praeservativa indigent sicut pauperum et quorundam divitum, in infra tres dies in aestate aut infra quattuor in hieme debeant sepeliri. Alia sunt quae praeparatione indigent, sicut homines mediocris status, ut milites et barones, alia facie discooperta, sicut reges et reginae, summi pontifices et praelati»; cf. Rudloff E. von. Über das Konservieren von Leichen. S. 29. Об этом знаменитом хирурге см.: Pouchelle M. – Chr. Corps et chirurgie à l’apogée du Moyen Age. P., 1983.

597

Когда в 1578 году открыли гробницу Григория VII, выяснилось, что лицо «покрыто». В этом видят признак того, что тело вряд ли выставляли с открытым лицом (Herklotz I. Sepulcra. S 210. N. 185). Однако это указывает лишь на то, в каком виде тело было погребено, выставлялось оно, как раз с открытым лицом. Транскрипция нотариального акта: Capone A. Il Duomo di Salerno. Salerno, 1927. Vol. I. P. 125.

598

Iazeolla T. Il monumento funebre di Adriano V in S. Francesco alla Rocca a Viterbo // Skulptur und Grabmal. S. 143–152.

599

См. часть II, гл.1.

600

Cf. Brown E.A.R. Death. P. 268: «выставление трупа с открытым лицом символизировало ранг в земной жизни». Об открытом лице трупа в целом см.: Alexandre – Bidon D. Le corps et son linceul // A réveiller les morts. La mort au quotidien dans l’Occident médiéval. P., 1993. P. 203–205.

601

Издание салернского акта: Capone A. Il Duomo di Salerno. Salerno, 1927. Vol. I. P. 124–125. Сообщение Гримальди: Strnad A.A. Giacomo Grimaldis Bericht über die Öffnung des Grabes Papst Bonifaz’ VIII. (1605) // Römische Quartalschrift. Bd. 61. 1966. S. 145–202 (текст S. 188–202). Морони указывает, что при вскрытии гроба Адриана IV (†1 сентября 1159 г.) в 1607 году тело нашли «нетленным, в черном папском облачении». Moroni G. Dizionario. Vol. VI. P. 205. Об открытии гробницы Иннокентия IV (Неаполь, 3 октября 1807 г.) см.: Bulletin Officiel et Feuille d’Avis (du Canton du Valais, Sion 25 octobre 1807): «Вот описание его останков 550–летней давности. Что до скелета, тело полностью сохранилось, за исключение двух зубов. Голова, руки, ноги были отделены от груди. По обычаю того времени, прах полностью облачен в стихарь из шелка табачного цвета, частично украшенный вышивкой, пять с половиной веков спустя шелк еще сохранил частично свой блеск. Другие одеяния, разрушенные временем, кажется, стихарь и туника; шелковые перчатки на запястье расшиты золотом, что удивительно, полностью сохранились, золотое кольцо с сардоником упало с разложившегося пальца; чулки из тонкого шелка, в отличном состоянии, с вышивкой. Сандалии сверху из прошитой золотом кожи, подошвы из пробки».

602

Moroni G. Dizionario. Vol. VI. P. 205. После смерти Климента VI Апостольская палата приобрела тонкую белую ткань из Реймса для облачения его праха. Déprez E. Les funérailles. P. 238.

603

Strnad A.A. Giacomo Grimaldis Bericht. S. 193: «Cruces palii serico nigro, ut hodie Summi Pontifices utuntur, necnon spinulae aureae saphirris, preciosis ornatae, quarum una in medio pectoris, altera in armo sinistro aderant, integrae adhuc extabant». Отметим, что Гримальди не копирует какой – либо церемониал, а скрупулезно описывает содержимое могилы.

604

Herklotz I. Sepulcra. S. 194; Id. Paris. S. 230–231. См. также: Gardner J. The Tomb. P. 181 ad indicem.

605

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. IV. P. 219. N. 977: «Item in crucibus palli sint tres acus, prout moris est».

606

Aymon J. Tableau. P. 385–386: «За парадным ложем, на котором покоится тело папы, виден главный конюший на черном коне без шор и почти без упряжи, за исключением холщовых лент, белой сатиновой попоны и позолоченного султана на голове. За ним следуют двадцать четыре коня, ведущих за собой черных мулов, покрытых белым, и дюжину белых иноходцев в черном бархате». Бенедикт VIII (1012–1024) после смерти появляется на черном коне, но это элемент «осуждения памяти», damnatio memoriae, и к погребальному церемониалу этот эпизод отношения не имеет (RIS. T. III. P. 2, 339).

607

Capone A. Il Duomo di Salerno. Vol. I. P. 124–125.

608

Этот факт лишает силы аргументацию Херклоца, согласно которому закрытое лицо в акте о Григории VII указывает на то, что его «вряд ли показывали на похоронном ложе». Herklotz I. Sepulcra. P. 210. N. 185.

609

LP. Vol. I. P. 293: «occurrit multitudo male habentes et salvantur».

610

LP. Vol. I. P. 338: «vitam finivit in pace, Christi confessor; qui et multa mirabilia operatur usque in hodiernum diem».

611

Manegoldus. Liber ad Gebehardum. MGH. Libelli. Bd. I. S. 326: «Quam videlicet eius sanctitatem plura que ad sacratissimum eius sepulcrum acta sunt, plura que cotidie geruntur omnibus, quibus presencia eius substracta est, adhuc locuntur miracula; quibus eo manifestior et indubitatior redditur, quo nulli suspicioni locus relinquitur, nullus vel infidelis secus quicquam oppinari signis clarentibus permittitur». Та же информация содержится в «Папской книге» Бозона. LP. Vol. II. P. 356: «Eo autem in eadem ecclesia digno cum honore sepulto, infirmi concurrentes ad ipsius tumbam et variis languoribus detenti per divine operationis clementiam sanati et salvati sunt». Ту же формулировку Бозон использует в связи с погребением Григория VII (LP. Vol. II. P. 368): «Ad cuius utique corpus in beati Mathei basilica honorifice tumulatum mirabilis Deus multa miracula dignatus est operari».

612

Mallio P. Descriptio basilicae Vaticanae // Valentini R. Op. cit. Vol. III. P. 387, 395; cp.: Maccarrone M. Il sepolcro di Bonifacio VIII nella Basilica Vaticana // Roma Anno 1300. R., 1983. Р. 755. N. 16.

613

MGH. SS. Bd. XXII. S. 352: «Tumulum autem eius reverenter habetur».

614

Pagnotti F. Niccolò da Calvi. P. 119: «Et eo ibidem sepulto in spetiosa et celebri sepultura, obsessi… liberantur et omnes, qui ibidem puro corde implorant auxilium, salubrem sue petitionis (consequuntur) effectum».

615

Хроника доминиканского конвента Санта Мария ин Гради в Витербо, написанная в 1615 году доминиканцем Джачинто де Нобили, который воспользовался более ранними источниками (Acta Sanctorum. Propyl. Maii. Vol. II. P. 54): «Clemens Papa IV… in ecclesia Gradensi corpus suum sepeliri mandavit. Die XXIX… mensis Novembris miraculis coruscare coepit: Indeque populi ejus sanctitate ac miraculis moti ad ejus sacrum cadaver visendum tangendum et deosculandum confluere». Цит. по: Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 155. Не желая расставаться с таким сокровищем, каноники собора решили против воли доминиканцев похоронить папу у себя, в церкви св. Лаврентия. Григорий X (1271–1276) пригрозил им отлучением. Potthast. 20876, 20924, 20935, 21914; основные свидетельства: Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. 155 ss. См. также: Garms J. Gräber von Heiligen und Seiligen // Skulptur und Grabmal des Spätmittelalters in Rom und Italien. S. 96. Когда конвент превратили в тюрьму, гробницу Климента IV в 1885 году перенесли в Сан Франческо алла Рокка в Витербо, где она находится по сей день. Bertelli C. Traversie della tomba di Clemente IV // Paragone. 1969. Р. 53–63.

616

Campi P.M. Dell’historia ecclesiastica di Piacenza. Vol. II. P. 347–349. Информация о культе Григория X собрана Андре Воше: Vauchez A. La sainteté en Occident aux derniers siècles du Moyen Age. R., 1981. Р. 366.

617

Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 174.

618

Mann H.K. The Lives of the popes. Vol. XVI. P. 354.

619

«Nam diversarum passionum afflicti et specialiter visus, ingressus, auditus et loquele prostrati iuxta feretrum, in quo corpus sepultum extitit infra paucos dies, videntibus et assistentibus clericis et laicis quam pluribus, multi sunt sanati. Nec adhuc, quando fuit hec scriptura protracta, 12. die mensis Maii cessabant ibidem miracula, verius immo diebus singulis occurrenti populose fidelium multitudini misericorditer a Domino larguntur»; «et qui scripsit hec, vidit ea». Martinus Polonus. Chronica pontificum et imperatorum, Continuatio Romana // MGH SS. Bd. XXII. S. 481. Ср.: LP. Vol. II. P. 465. Как и Иоанн XXI, Мартин IV, по слухам, умер от желудочного расстройства (Данте. Чистилище. XXIV, 20–24). В обоих случаях, возможно, нужно было засвидетельствовать смерть папы публичной демонстрацией праха.

620

Издание письма: Wadding L. de. Annales Minorum. Vol. V. P. 168. Ср.: Ibid. P. 154, 167. Согласно Ваддингу, папа завещал похоронить его во францисканской рясе: «qui habitu religionis ante obitum postulato, in eo sepeliri voluit». Ср.: «Scribit Pisanus dum aliquot post annis resarciretur Templum, inventum fuisse, corpus omnino integrum, et Minoriticum, in quo sepultus est, habitum illaesum». Ibid. P. 168. Гонорий IV сам утверждал (ibid.), что был назначен душеприказчиком Мартина IV. Следы не дошедшего до нас завещания этого папы можно найти в некоторых французских поминальных книгах из клюнийского приората в Париже Сен – Мартен – де – Шан, собора в Сансе, парижского аббатства Сент – Женевьев и из Сен – Дени. Paravicini Bagliani A. I testamenti. P. 37.

621

Wadding L. de. Annales Minorum. Vol. V. P. 167: «ne sancto privarentur corpore… varias interposuerunt appellationes… obiitque Honorius, neque fuit qui amplius translationem urgeret».

622

Statuto della Città di Perugia. N. 437: «Nullus offendere audeat vel presumat sepulcrum felicis recordacionis domini Urbani pape quarti, et qui contrafecerit XXV libras comuni Perusini solvere teneatur». Позже для Мартина IV была создана новая гробница в соборе Перуджи, а Бонифаций VIII одарил двухлетней индульгенцией верующих, которые готовы были прийти на торжественное перенесение его «честнóго тела», venerabile corpus. Соответствующее письмо от 28 февраля 1296 года сохранилось в Архиве Капитула Перуджи (perg. C 29): «Bonifatius episcopus servus servorum Dei. Universis Christi fidelibus per civitatem et diocesim Perusinam ac ducatum Spoletanum et Patrimonium beati Petri in Tuscia constitutis, salutem et apostolicam benedictionem. Pastoralis officii nobis divina dispositione commissi debitum exigit ut ad salutem animarum fidelium paternis studiis impendamus. Cum itaque venerabile corpus felicis recordationis Martini pape IIIIti predecessoris nostri quod in Perusina requiescit ecclesia de loco in quo est ad alium solenniorem transferri mandemus per venerabilem fratrem nostrum S(imonem) episcopum Carnotensem, nos cupientes ut translatio ipsa fiat sollenniter et laudabiliter sicut decet, omnibus vere penitentibus et confessis qui translationi intererunt supradicte de onnipotentis Dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius auctoritate confisi duos annos et totidem quadragenas de iniunctis eis penitentiis misericorditer relaxamus. Datum Rome apud Sanctum Petrum III kalendas martii, pontificatus nostri anno secundo (BP)». BP – это свинцовая булла, «bolla piombata di Bonifatio Ottavo», к которой отсылал Криспольти и которую Ладнер безрезультатно разыскивал в Государственном архиве Перуджи. Crispolti C. Perugia Augusta. Perugia, 1648. Р. 68; Ladner G. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 228.

623

Bernardus Guidonis. Catalogus pontificum Romanorum // LP. Vol. II. P. 472: «cepit evidentissime corruscare miraculis vel declarare». LP. Vol. II. P. 472: «maxime in demonibus expellendis de cordibus obsessorum, in multis langoribus et infirmitatibus propulsandis. Quorum quedam non pauca evidentia et probata alibi scripture memorie sunt mandata».

624

Steinmann E. Die Zerstörung der Grabdenkmäler der Päpste von Avignon // Monatshefte für Kunstwissenschaft. Bd. 11. 1918. S. 145–171 (особенно 154 ff); Schmidt G. Typen und Bildmotive des spätmittelalterlichen Monumentalgrabes // Skulptur und Grabmal. S. 52. Свидетельства о чудесах после смерти папы авиньонского периода вновь появляются лишь с Урбаном V. «После его смерти рядом с его телом происходили, говорят, чудеса, как в Авиньоне, где он умер, так и в Марселе, куда его останки перенесли для погребения в церкви, где он прежде был аббатом. Но к канонизации эти чудеса не привели». «Пятое жизнеописание». (Baluze E., Mollat G. Vitae paparum Avenionensium. Vol. I. P. 404). Народное почитание Урбана V приняло формы, не засвидетельствованные ни для одного понтифика XIII–XIV вв. «Почти весь храм монастыря (Св. Виктора в Марселе – А.П.Б.) и могилу украсило множество свечей, сюда приводили людей, которые, призвав его имя, спаслись от разных бед и болезней». Начали распространяться изображения папы. «Второе жизнеописание Урбана V» завершается четким указанием: «Нет ни одного важного храма в мире, где не было бы живописного изображения этого папы, почитаемого молебнами и приношениями». Vita II, Baluze E., Mollat G. Vitae paparum Avenionensium. Vol. II. P. 393. Для современников Урбан V был серьезным претендентом на святость. Народное почитание, спонтанно возникшее у его гроба, как раз полагается святому. Albanès J.—H. Abrégé de la vie et des miracles du bienheureux Urbain V. P., 1872; Ehrle F. Zur Geschichte des Cultes Urbans V. // Archiv für Litteratur— und Kirchengeschichte des Mittelalters. Bd. 4. 1888. S. 349–352; Vauchez A. La sainteté. P. 368–372.

625

Эпитафия Климента IV (1264–1268): LP. Vol. II. P. 455 N. 4: «En datur in cineres Petri successor et heres». Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 157.

626

Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 143–157.

627

Эпитафия предшественника Климента IV, Урбана IV (1261–1264), строится на оппозиции высокого и низкого: «Я был первосвященником, пастырем и патриархом, / Некогда звавшийся Яковом, я принял имя от царственного града. / Ныне же я стал прахом и покоюсь в тесной могиле, / Верховный владыка, позволь мне сорадоваться с Тобой вовеки». Здесь обыгрывается папское имя, Урбан, ab Urbe monarcha, а затем утверждается, что он «ныне прах», nunc cinis. Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 130: «+Archilevita fui pastor gregis et patriarcha / Tunc Jacobus posvi mihi nomen ab vrbe monarcha / nvnc cinis exigvi tvmvli conclvdor in archa / te sine fine frvi tribvas mihi summe iherarcha».

628

Монферини первым предположил связь между гробницей Климента IV и доминиканцами Витербо. Monferini A. Pietro di Oderisio e il rinnovamento tomistico // Monumenti del marmo. Scritti per i duecento anni dell’Accademia di Carrara. R., 1969. 39 ss. Гипотеза, согласно которой реализм фигуры служит доминиканской иконографии смерти, полностью соответствует риторике «Так проходит слава мира сего», в то время широко распространенной. Можно найти параллели и в томистских взглядах на природу. Присутствие Фомы в Витербо подкрепляет тезис о связи погребальной пластики с культурным контекстом. Эту проблему рассматривал Клаусен. Claussen P.C. Pietro di Oderisio und die Neuformulierung des italienischen Grabmals zwischen Opus Romanum und Opus Francigenum // Skulptur und Grabmal. S. 173–200. В те же годы именно братья из нищенствующих орденов умели образцовым образом готовиться к смерти. Кардинал Вичедомино Вичедомини (†1276) заказал гробницу, схожую с теми, что сохранились в доминиканской церкви в Лионе, другие заказывали поминальные мессы, следуя нормам нищенствующих орденов. Paravicini Bagliani A. I testamenti. CLVII ss. См. также: Rigon A. Orientamenti religiosi e pratica testamentaria a Padova nei secoli XII–XIV (prime ricerche) // Nolens intestatus decedere. Il testamento come fonte della storia religiosa e sociale. Perugia, 1985. Р. 41–63.

629

Древняя традиция приписывает эпитафию Урбана IV перу Фомы Аквинского. Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 157.

630

Vita Gregorii X // Campi P.M. Dell’historia ecclesiastica di Piacenza. Vol. II. P. 347: «O beatum Pontificem, cuius vita clauditur termino tam felici: O gloriosum Antistitem, cuius vita, magisterium, et obitus sese nobis offerunt utiliter in exemplum»; «tanquam mundi, carnis, diaboli triumphator magnificus, factus consors ac socius Angelorum».

631

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 205–207, 411–412. Роль папской familia, закрепившейся в последние десятилетия XIII века, подтверждает решение Александра IV о 200 бедных. Haller J. Zwei Aufzeichnungen über die Beamten der Curie. S. 30; Frutaz A.M. La famiglia pontificia. P. 316. Известно также, что в этот день не собирался консисторий (Оrdo XIV // Le cérémonial. Vol. II. P. 419). От кардинала Эда из Шатору дошли проповеди, произнесенные в этот праздник (в рукописи Arras 137 есть проповедь «на день памяти папы Иннокентия IV», in anniversario domini Innocentii pape quarti (ff. 158ra–159va) и «на день памяти первосвященников и кардиналов, установленный папой Александром» (ff. 156va–158ra). Вторая сохранилась также в рукописи Orléans 203, ff. 330va–343rb (мы благодарны за эту информацию А. Шарансоне). Клир церкви Св. Урбана, выстроенной в Труа кардиналом Анше Панталеоном в память о дяде, Урбане IV (1261–1264), должен был каждый день служить мессу в честь этого понтифика родом из Труа и минимум одну мессу в неделю в память всех понтификов. Borgolte M. Petrusnachfolge. S. 205. Математик Кампано из Новары, 30 лет, со времен Урбана IV до понтификата Бонифация VIII, служивший папским капелланом, завещал в 1296 году, чтобы каждый день служилась лития, officium defunctorum, в память о кардинале Джерардо Пармском и о папах, «его облагодетельствовавших». Paravicini Bagliani A. Medicina. Р. 112–113.

632

Egidi P. Necrologi e libri affini della provincia Romana. R., 1908. Vol. I. passim. О днях поминовения, провозглашенных папами в базилике Св. Петра, см.: Borgolte M. Petrusnachfolge. S. 179–232. Трудно установить, когда стали отмечать памятные дни французских государей. Самые ранние источники относятся к XIV веку. Wilmart A. Les anniversaires célébrés à Saint – Denis au milieu du XIVe siècle // Revue Mabillon. 1924. P. 22–31; ср.: Erlande – Brandenburg A. Le roi est mort. P. 103. Однако уже в 1211 году епископ Петр Парижский основал капелланство для поминовения Людовика VII, Адели, их родителей «и всех предков». Ibid. P. 100.

633

Tillmann H. Papst Innozenz III. Bonn, 1954. S. 9. Anm. 59.

634

Horoy C. Honorii III opera omnia. P. 352–363. N. XXXI.

635

Ryccardus de Sancto Germano. Chronica // RIS. T. VII, II. Bologna, 1938. P. 151: «Perusium rediens, ibi anniversarium magnifice celebrat Innocentii pape predecessoris sui». В 1241 г. кардинальская коллегия обратилась к некоему аббату диоцеза Линкольна, возможно, Вальтеру из Питерборо, чтобы тот одарил бенефицием клирика Иоанна, приближенного усопшего кардинала Роберта из Сомеркоутса. Кардиналы оправдывали свое обращение тем, что покойный «живет среди нас и после похорон», nobis vivit post funera. (Hampe K. Ein ungedruckter Bericht. P. 31).

636

Не опубликованный текст можно восстановить по рукописям, упомянутым у Шильмана: «Ceterum, quia caritas nunquam excidit, carne etiam decedente, rogamus et pro summo munere petimus, quatenus ex nunc irrevocabiliter statuatis ut, cum Dominus nos de hac valle miseriarum vocaverit, in omnibus ecclesiis vestri ordinis specialiter oretur pro nobis ac deinde perpetuo anniversarium officium sollempniter celebretur». Schillmann F. S. 212.

637

Moroni G. Dizionario. Vol. LV. P. 62. Пьетро Арджеллате поручили бальзамировать труп Александра V († 3 мая 1410 г.), и по поводу внутренностей он скупо отметил, что «внутренности и другие члены были сразу захоронены», не уточнив, где именно (Cirurgia. Lib. V. Tract. XII. Cap. III. Venetiis, 1513. F. 108v–109r). Когда в Анконе не стало Пия II, его предсердие – так в курии стали тогда называть внутренности усопшего понтифика – там же и захоронили, в церкви Сан Чириако, как указывает биограф. Campano G.A. Le vite di Pio II // RIS. T. III/2. Bologna, 1964. Р. 87: «Polintores curato corpore cordatissimum affirmaverunt. Praecordia execta in templo divi Chiriaci recondita fuere, corpus decreto patrum, subsequentibus ipsis, relatum Romam est et in cella divi Andreae sepultum ad Vaticanum». О «папском предсердии» см.: Moroni G. Dizionario. Vol. LV. P. 62–63.

638

Diario di Roma. 1757. N. 6186; Moroni G. Dizionario. Vol. LV. P. 62. Ср.: Bradford C.A. Heart Burial. L., 1933. P. 53–54.

639

Zoepffel R. Op. cit. S. 18–19: «Папу обычно хоронили в день смерти».

640

Цёпфель резюмирует раннесредневековую традицию следующим образом: «Между похоронами, происходившими обычно в день смерти, и выборами проходило не больше, но и не меньше, трех дней включительно». Ibid. S. 24.

641

Regesta Honorii papae III. N. 1: «Et sequenti die, celebratis exequiis ac cum honore debito collocato ipsius corpore in sepulcro, una cum fratribus nostris ad eligendum convenimus successorem, et die tertio, Spiritus Sancti gratia invocata, super hoc tractavimus diligenter, et post tractatum diutinum placuit fratribus universis humeris nostris, quamvis insufficientibus, imponere onus istud». Свидетельство очевидца опубликовано Петрокки: Petrocchi M. Op. cit. P. 206–207: «Qui postmodum obiit in eadem civitate anno eodem, mense iulio XVI kalendas eiusdem, die sabbati in hora nona, sequenti die dominico sepultus in ecclesia maiori Perusina in archa marmorea iuxta fenestram altaris beati Herculani feliciter cum sollenpnitate debita et reverentia decenti, astantibus episcopis, presbiteris et diaconis cardinalibus XVII et multis aliis archiepiscopis, episcopis et maxima turba prelatorum, copiosa multitudine clericorum et innumerabili multitudine virorum et mulierum orantibus et flentibus». Послание Гонория III от 25 июля 1216 г. в целом соответствует норме около 1200 года: торжественное отпевание на следующий день после смерти, погребение в тот же день, начало переговоров об избрании на третий день. Короля Франции Филиппа Августа (1180–1223) тоже похоронили на следующий день после смерти. Cartellieri A. Philipp II. August König von Frankreich. Bd. IV/2. Leizpig, 1922. S. 564–573.

642

Les Registres de Grégoire IX (1227–1241) / E2d. L. Auvray, S. Clémencet, L. Carolus – Barré, Paris, 1890–1955. N. 1: «Sane bone memorie Honorio papa, predecessore nostro, XV kalendas aprilis, soluto debito carnis, de presenti seculo nequam erepto, et in crastino iuxta morem eius celebratis exsequiis et ipsius corpore ad tumulum deportato, una cum fratribus ad eligendum convenimus successorem, et missa, ut moris est, in honore Sancti Spiritus devote ac sollempniter celebrata». Другие редакции того же послания: Potthast. Bd. II. S. 677.

643

Hampe K. Ein ungedruckter Bericht. S. 26: «Noveritis quod dominus papa die dominico preterito in sero diem clausit extremum et die sequenti traditus extitit sepulture». То же произошло с Иннокентием IV, информации Николо да Кальви можно доверять, тем более что хронология совпадает с письмом об избрании Александра IV. Pagnotti F. Op. cit. P. 119: «De carnis ergastulo exiens in festo S. Ambrosii circa horam vespertinam ad celestem patriam emigravit… Mane sequenti domini cardinales et prelati pariter universi… ipsum detulerunt ad maiorem ecclesiam tumulandum, apud quam elegerat sepulturam». Письмо Александра IV: Les Registres d’Alexandre IV (1254–1261) / e2d. C. Bourel de la Roncière et al. P., 1895–1959. N. 119 (22 декабря 1254 г.): «Die itaque sequenti, juxta morem, exequiarum sollempnitate premissa eiusque corpore in Neapolitana ecclesia tumulato, nos et fratres nostri ad substituendum convenimus successorem. Et missarum sollempniis in honore Sancti spiritus devote ac humiliter celebratis».

644

Jean Papire Masson. Libri sex de episcopis Urbis, qui Romanam Ecclesiam rexerunt. Paris, 1586. Fol. 251v: «Sepultusque Idus Maij (13 мая) millesimo ducentesimo septuagesimo septimo ac post ruinam sexto die, conditusque in templo divi Laurentii martyris, cuius casum illum mortemque Victorianus annalis annotavit. Hoc autem exemplo monemur, ne Romanos quidem Pontifices humanis casibus exceptos esse, quia, ut sint Pontifices, homines tamen esse non desinunt». Указанная Массоном дата неверна, Иоанн XXI умер 20 мая. Источник Массона неизвестен, и указать причину такой отсрочки невозможно, разве что дело в неожиданной смерти понтифика. Такой информации нет ни у Риккобальдо Феррарского и Франческо Пипино (Chronicon // RIS. IX. Сol. 723), ни у Зигфрида из Бальнхузина (Compendium historiarum // MGH. SS. Bd. XXV. S. 708). В своем послании об избрании Николай III, не уточняя хронологии событий, указывает на торжественность похорон предшественника и прямо говорит о присутствии тела покойного, чего ранее не встречалось в кацелярском формуляре. Les Registres de Nicolas III (1277–1280) / e2d. J. Gay. P., 1898–1938. N. 1.

645

Отметим, что в дарственной каноникам Св. Петра Николай III настаивает на выполнении постановления Александра IV о праздновании его памяти. Egidi P. Necrologi e libri affini della provincia Romana. Vol. I. Roma, 1908. P. 244–245: «et fiant novem lectiones» (имеется в виду 23 августа). Об этом дарении см.: Borgolte M. Petrusnachfolge. S. 212–218.

646

апреля указано здесь: Johannes de Eversden. Chronicon / ed. B. Thorpe. London, 1849. P. 235: «Apud Perusium IV kal. April. vitae terminum fecit sepultus ibidem primo die mensis eiusdem». Potthast. Bd. II. S. 1794. 2 апреля: Annales Mantuani // MGH. SS. Bd. XIX. S. 29: «Mortuus est de Martio circha finem 4 exeunte papa Martinus; sepultus fuit eo die Lune secundo Aprilis»; Potthast II, 1794. Хронология хронистов подтверждается письмом об избрании Гонория IV архиепископу Милана: здесь формуляр обновлен, потому что указаны и день смерти Мартина IV, 28 марта, и день начала выборов, 1 апреля. Les Registres d’Honorius IV (1285–1287) / e2d. M. Prou. P., 1886–1888. N. 472: «Nuper siquidem quarto kal. aprilis felicis recordationis Martino papa predecessore nostro, prudentie ac scientie multarumque aliarum virtutum dono pollente, per naturalis mortis occasum de nequam seculi hujus angustiis liberato, et ipsius corpore cum debita exequiarum sollempnitate sepulto, prima die dicti mensis cum fratribus nostris, de quorum numero tunc eramus… convenimus ad tractandum de substituendi electione pastoris». См. также выше, часть II, глава II.

647

Conciliorum oecumenicorum decreta / ed. J. Alberigo et alii. Bologna, 1973. Р. 314–318. Об Ubi periculum maius см.: Spinelli L. Op. cit. P. 103 ss.; Petrucci E. Il problema. Р. 69–96.

648

«Sacro concilio approbante, statuimus ut, si eumdem pontificem in civitate, in qua cum sua curia residebat, diem claudere contingat extremum, cardinales qui fuerint in civitate ipsa praesentes, absentes expectare decem diebus tantummodo teneantur». Conciliorum. Р. 314–315.

649

Комментарий Иоанна Монаха на «Шестую книгу» (Liber Sextus) на слово concilio: «Gregorius consensum cardinalium in hoc casu non habuit sed approbationem prelatorum existentium in concilio requisivit et habuit». Цит. по: Dykmans M. Les pouvoirs des cardinaux pendant la vacance du Saint Siège d’après un nouveau manuscrit de Jacques Stefaneschi // Archivio della Società Romana di storia patria. Vol. 104. 1981. P. 128. N. 9.

650

Адриан V умер (18 августа) через месяц после избрания (11 июля), не успев зафиксировать письменно свое решение. Иоанн XXI, избранный 2 сентября 1276 года, опубликовал декрет 30 сентября. Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum Romanorum pontificum. Т. IV. Torino, 1859. P. 37–38. Dykmans M. Les pouvoirs. P. 128.

651

Quia in futurorum (Potthast 23980). Незадолго до своего отречения Целестин V постановил, что Ubi periculum действует и в случае ухода папы по своему желанию.

652

«Iam veneranda ducum cleri stipata catervis / Turba, novum lectura patrem, convenerat aula / Regis, et excusso bis quino lumine Phebi, / Lege dato proceres obstructis marmore valvis / Carcere clauduntur… /… Post hec procedere visum est». Jacopo Caetani Stefaneschi. Opus metricum. II, 24–31. P. 87. В 1298 году Бонифаций VIII включил Ubi periculum в «Шестую книгу». Liber Sextus. X, 1, 6, 3 // Corpus iuris canonici. Bd. II. S. 946–949. Хотя григориева конституция не применялась в 1276–1294 гг., то, что избрание должно было произойти там же, где папа умер, считалось существенным обстоятельством. В письме об избрании (22 февраля 1281 г.) Мартин IV свидетельствует, что тело Николая III было погребено в Риме, а кардиналы, «беспокоившиеся о том, что Церковь пустует», anxii de vacatione ipsius Ecclesie, оставались в Витербо, «где тогда пребывала курия». Les Registres de Martin IV (1281–1283) / e2d. F. Olivier – Martin. P., 1901–1935. N. 1. В аналогичной ситуации Николай IV указывает, что 23 февраля 1288 года кардиналы собрались во дворце Санта Сабина, «где прежде жил его предшественник». Les Registres de Nicolas IV. N. 1. Бенедикт XI (31 октября 1303 г.) выразился еще точнее, цитируя конституцию: кардиналы собрались «во дворце Св. Петра в Риме, где умер его предшественник». Les Registres de Benoît XI. N. 1.

653

«Tunc clerus omnis et procerum multitudo, populusque multus in atrio pontificis, templique Appostolorum ante vestibulum subito conenere et defuncti cadaver pannis decentibus convolutum feretro imposuere, illudque in templum venerabiliter deferentes, consumatis exequiis, in Vaticano, basilice Sancti Petri de more vetusto telluri obrute mandavere, marmore superiecto». Cipolla C. Le opere di Ferreto de’ Ferreti Vicentino. Vol. I. Roma, 1908. Р. 159.

654

Tholemeus Lucensis. Historia ecclesiastica // RIS. T. XI. P. 1223: «Minori reverentia sepelitur, quam pontificalis status requireret». Ср.: Cipolla С. Op. cit. P. 164. N. 1. Погребение Бенедикта XI прошло на следующий день после смерти, но неизвестно, с каким ритуалом. «Obiit apud Perusium nonis Iulii feria tertia hora quasi nona a° Domini 1304, sepultus die Mercurii consequenti, scilicet VIII id. Iul. in ecclesia fratrum Praedicatorum Perusii». Bernardus Guidonis. Libellus de magistris ordinis Praedicatorum. Цит. По: Potthast. Bd. II. N. 2038.

655

Baluze E., Mollat G. Vitae paparum Avenionensium. Vol. I. P. 272, 288, 329–330, 342. О девятидневье Иннокентия VI см.: Déprez E. Op. cit. P. 238, 241.

656

См., например: Vita IV Urbani V // Baluze E., Mollat G. Op. cit. Vol. I. P. 398: «Peractis exequiis domini Innocentii more solito IX diebus, die decima, cardinales viginti intraverunt conclave». Это подтверждается данными из делопроизводства Апостольской Палаты: прах Иннокентия VI два дня был с почетным караулом выставлен в большой капелле апостольского дворца 12–14 сентября 1362 года. Днем священники служили заупокойные мессы. Черные облачения были закуплены для папских служащих, чьи функции завершались со смертью понтифика: им полагалось носить траур. Déprez E. Op. cit. P. 241–242.

657

Baluze E., Mollat G. Op. cit. Vol. I. P. 442–443: «Sollempnitas vero exequiarum suarum facta fuit honorifice, ut decebat. In crastinum (28 марта) vero fuit deportatum (corpus eius) sollempiter ad Sanctam Mariam Novam, sitam prope Capitolium, ubi novena fuit integre completa. Factaque novena, omnes domini cardinales venerunt (7 апреля) ad Sanctum Spiritum». В «Хронике» Гароска дается точная последовательность событий: папа умер в субботу 27 марта; в понедельник прах выставили в хоре Ватиканской базилики; торжественная демонстрация прошла в Санта Мария Нуова, куда прах перенесли 30 марта. Ehrle F. Die Chronik des Garoscus de Ulmoisca Veteri und Bertrand Boysset (1365–1415) // Archiv für Litteratur— und Kirchengeschichte des Mittelalters. Bd. VII. 1883. S. 331. К тому времени уже многие десятилетия в Риме не бывало папских похорон. Возможно, в поисках дополнительной легитимации Урбан VI заново провел похороны своего предшественника через четыре дня после собственного избрания. [Vanel]. Histoire des conclaves depuis Clément V jusqu’à présent. Paris, 1689. P. 16.

658

См. часть II, гл. I.

659

В императорском Риме «двойные похороны», funus duplex, не были общим правилом, как попытался показать Бикерманн. Bickermann J. Die römische Kaiserapotheose // Archiv für Religionswissenschaft. Bd. 29. 1929. S. 1–34; Id. Le culte des souverains dans l’Empire romain // Entretiens de la Fondation Hardt. Vol. 19. 1972. P. 7–37. Они зафиксированы для Пертинакса и Септимия Севера. Hohl E. Die angebliche Doppelbestattung des Antoninus Pius // Klio. Bd. 31. 1938. S. 169–185; Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 630. Прим. 6; Dupont F. L’autre corps de l’empereur – dieu // Corps des dieux. Le temps de la réflexion. Vol. 7. 1986. Novemdiale, трапеза в честь усопшего, которой у римлян заканчивался девятидневный траур, критиковалась Августином. Freistedt E. Altchristiliche Totengedächtnisstage und ihre Beziehung zum Jenseitsglauben und Totenkultur der Antike. Münster, 1971. S. 119–126. Источники и библиография: Herklotz I. Paris. S. 247.

660

Treitinger O. Die oströmische Kaiser— und Reichsidee. Jena, 1938. S. 156. Anm. 57. Автор основывается на свидетельстве псевдо – Кодина (XIV век).

661

Nicephori Gregorae byzantina historia. IX, 4 / ed. L. Schopen. Bd. I. Bonn, 1829. S. 463.

662

«Quia "omnis potentatus vita brevis", idcirco sepe contingit quod Romani pontifices, qui in subcelesti ierarchia primatum obtinent, infra breve temporis spatium vitam finiunt et, carnis ergastulo derelicto, ad libertatem transeunt patrie supernorum. Et cum talis ac tanta ierarchia non deberet esse acefala quasi monstrum, sanxerunt provide sancti patres ut, defuncti presidis corpore ecclesiastice tradito sepulture, per viam canonicam defuncto presidi substitueretur alius qui tanto presit "oneri et honori"». Dykmans M. Le cérémonial. Vol. I. Р. 158.

663

«Ad officium spectat primo ut corpus mortui sepeliant antequam de electione tractent». Цит. по: Watt J.A. «The Constitutional Law of the College of Cardinals from Hostiensis to Johannes Andreae // Mediaeval Studies. Vol. 33. 1971. P. 156. Анализ власти кардиналов во время вакансии, предпринятый Остийцем, самый подробный за весь XIII век.

664

Основная работа: Spinelli L. Op. cit. P. 156 ss. Dykmans M. Les pouvoirs. P. 119–145.

665

«Nos autem, penes quos potestas residet, Apostolica Sede vacante». Matthaeus Paris. Op. cit. P. 250.

666

Hostiensis. Lectura super quintum decretalium. Venetiis, 1581. Fol. 104v–105. De poenis. 14: Cum ex eo. N. 24–28: «saltem in iis que de grandi necessitate evidenti et imminenti expediri oportet». Dykmans M. Les pouvoirs. P. 133.

667

Hostiensis. Apparatus 5. 38. 14 s.v. plenitudinem potestatis: «aliqui dicunt quod cardinales sunt sine capite, quia hoc non est verum, immo habent caput Ecclesie proprium et generale, scilicet Christum». Цит. по: Watt J.A. Op. cit. P. 156.

668

Johannes Monachus. Glossa in Sextum. Venetiis, 1586. Fol. 365v–366r. Dykmans M. Les pouvoirs. P. 135.

669

Rocaberti J.Th. Bibliotheca. T. II. P. 59: «Dicebant quidam, quod Ecclesia nunquam moritur. Ideo sede vacante remanet potestas papalis in Ecclesia vel collegio cardinalium». Цит. по: Sägmüller J.—B. Op cit. S. 228.

670

«Еt sanctus Pater noster Franciscus divinitus inspiratus promittit in regula sua et nostra obedientiam et reverentiam non solum pape et successoribus eius, sed etiam sancte Romane Ecclesie, per quam, sicut alibi probavi, intelligitur ibi collegium cardinalium, idest, eorum, ad quos electio pape iure ordinario spectat. Et certe, mortuo papa et necdum altero substituto, residet apud eos precipua auctoritas totius Ecclesie gubernande». Oliger P.L. Epistola ad Conradum de Offida // Archivum Franciscanum Historicum. Vol. 11. 1918. P. 369–370; Jeiler J. Ein unedierter Brief des P. Olivi († 1297) // Historisches Jahrbuch. Bd. 3. 1882. S. 656; Sägmüller J.—B. Op. cit. S. 228.

671

«Et hac eadem ratione Franciscus, pater noster sanctissimus, et sectator Christi… promittit… non solum pape et eius successoribus, sed etiam Romane Ecclesie, per quam nequaquam intellexit omnes ecclesias, nec totum populum Romane Ecclesie, sed solum collegium cardinalium, qui proprie et anthonomastice sunt ipsa sedes Ecclesie Romane». Oliger P.L. Petri Iohannis Olivi de renuntiatione papae Coelestini V quaestio et epistola // Archivum Franciscanum Historicum. Vol. 11. 1918. P. 353–354. То же – в пассаже, приведенном в предыдущей сноске. См. также: Petrus Iohannis Olivi. Expositio Regulae Fratrum Minorum. Venetiis, 1513. T. III. Fol. 107vb: «Nota quod adiecit: et Ecclesie Romane. Idem est: et his, qui, mortuo papa, tenent locum eius; Firmamenta».

672

«Potestas et auctoritas Romani pontificis, sede vacante, apud collegium cardinalium sancte Romane Ecclesie remanet». Цит. по: Dykmans M. Les pouvoirs. Р. 131. После смерти Климента V (20 апреля 1314 г.) кардиналы сняли отлучение. Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 189.

673

Augustinus Triumphus. De potestate collegii mortuo papa // Scholz R. Die Publizistik zur Zeit Phillips des Schönen und Bonifaz VIII., Stuttgart, 1903. S. 501–508 (по рукописи Vat. lat. 4046. Fol. 32r): власть папы не может увековечиться в нем «quia ipse moritur, sicut et alii homines, oportet quod perpetuetur in Collegio». «Sed capud Ecclesie simpliciter est immortale, quia Christus, qui est capud Ecclesie simpliciter, est pontifex sanctus in eternum secundum ordinem Melchisedech, uti dicitur ad Hebreos, et per consequens potestas papae est perpetua, simpliciter loquendo, quia remaneat semper in collegio vel in Ecclesia, que est simpliciter ipsius Christi capitis incorruptibilis et permanentis». Spinelli L. Op. cit. P. 163–165; Elze R. “Sic transit”. P. 36. О творчестве Трионфо см.: Mariani U. Scrittori politici agostiniani del secolo XIV. Firenze, 1927. P. 226 ss.

674

«Сomparatur enim collegium ad papam sicut radix ad arborem vel ad ramum… sicut potestas rami vel arboris que floret et fructum producit remanet in radice ipso ramo vel ipsa arbore destructa, sic, ut videtur, potestas papalis remanet in collegio vel in Ecclesia ipso papa mortuo, in collegio quidem tanquam in radice propinqua, et in Ecclesia prelatorum et aliorum fidelium tanquam in radice remota». Augustinus Triumphus. Summa. Questio 3, 8. Цит. по: McCready W.D. The Papal Sovereign in the Ecclesiology of Augustinus Triumphus // Mediaeval Studies. Vol. 39. 1977. P. 300. N. 97.

675

«Immo vacante Ecclesia per mortem pape non est dicendum quod remaneat sine capite, quia hoc dictum non esset remotum ab heresi, que tunc corpus cardinalium et tota Ecclesia habet caput Ecclesie generale et verum et proprium Christum scilicet viventem». Alvarus Pelagius. De statu et planctu Ecclesiae. II, 68. Fol. 94r.

676

«Eo tamen proviso, quod si eiusdem Ecclesie camerarium aut maiorem aut aliquos ex penitentiariis, quorum officium per obitum eiusdem pontificis nolumus exspirare, per mortem vel alio quovis modo deficere contingat, valeat idem coetus (cardinalium) ad tempus vacationis huiusmodi pro numero deficientium vel etiam ampliori, quantum ad poenitentiarios, si hoc eidem coetui concorditer videtur expedire, alios subrogare». Clem. Lib. I. Tit. III: de electione. Cap. II // Corpus iuris canonici. Bd. II. S. 1135–1136. Göller E. Die päpstliche Pönitentiarie. Vol. I. Roma, 1907. P. 99–100.

677

Ситуация, сложившаяся к 1300 году, осталась актуальной в Новое время. См.: Aymon J. Op. cit. P. 384: «Рота и все трибуналы прекращают исполнение правосудия, продолжают работать лишь кардинал – камерарий и кардинал великий исповедник».

678

Göller E. Op. cit. Vol. I. P. 145. N. 2.

679

Rusch B. Die Behörden und Hofbeamten der päpstlichen Kurie des 13. Jahrhunderts. Königsberg, Berlin, 1936. S. 22. Урбан IV отличал «палату нашего предшественника», camera praedecessoris nostri, от «нашей палаты», camera nostra. Les Registres d’Urbain IV (1261–1264) / e2d. J. Guiraud, S. Clémencet. P., 1892–1958. N. 138.

680

Iohannes de Deo. Summa de poenitentiis. Vat. Reg. 177, Fol. 31. Цит. по: Göller E. Op. cit. Vol. I. P. 98. Один папский чин XV века показывает, что папские исповедники прекращали работать после смерти папы, но они должны были в сопровождении кардинала – исповедника явиться перед коллегией, чтобы получить разрешение на исполнение своих обязанностей sede vacante. Ibid. Vol. I. P. 145. N. 2.

681

Назначение и увольнение ректоров провинций Папского государства и коллекторов требовало, что само собой разумелось, согласия кардиналов, de consilio cardinalium. Les Registres de Nicolas IV. N. 7059–7064, 7074–7075; Baumgarten P.M. Untersuchungen und Urkunden über die Camera collegii cardinalium. Leipzig, 1898; Lulvès J. Die Machtbestrebungen des Kardinalats bis zur Aufstellung der ersten päpstlichen Wahlkapitulationen // Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken. Bd. 13. 1910. S. 85 ff.

682

«Tenens papatum vel dignitatem est corruptibilis, papatus tamen, dignitas vel imperium semper est». Johannes Andreae. Novella. С. VI, 1, 3. N. 5. Цит. по: Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 537. Прим. 239.

683

Baldus. Super decretalibus, glossa a 2, X, I, 7. Venеzia, 1580. Fol. 93ra. N. 4. Цит. по: Maccarrone M. Vicarius Christi. P. 237.

684

«Imperator in persona mori potest, sed ipsa dignitas seu imperium immortalis est, sicut et summus Pontifex moritur, sed summus Pontificatus non moritur». Baldus. Consilium. 159, III. Francfurt, 1589. Fol. 41r.

685

«Porro duo concurrunt in rege: persona et significatio. Et ipsa significatio, quae est quoddam intellectuale, semper est perseverans enigmatice, licet non corporaliter: nam licet rex deficiat quid ad rumbum, nempe loco duarum personarum rex fungitur». Ibid.

686

Именно здесь Канторович видел самое ясное на протяжении Средневековья предвестие идеи тюдоровских юристов о «двух телах короля». Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 523. Прим. 295.

687

«Vacante sede apostolica, sedent episcopi a dextris, post ipsos presbiteri, a sinistris vero diaconi cardinales omnes suo ordine, gradu et loco, sicut faciebant papa presente; hoc tamen salvo, quod interdum non dimittitur locus medius inter episcopos et diacones, et tunc etiam episcopi sedent a dextris, ut dictum est, et presbiteri post eos; a sinistris vero, iuxta tamen episcopos, immediate sedent prior diaconorum et alii post priorem». Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 471. Этот пассаж сохранился в двух рукописях, из которых древнейшая восходит к 1350 году.

688

Ibid. Vol. III. P. 264. N. 7: «Item debet ordinare quod statim claudantur omnes porte palatii, una tantum excepta, que videbitur aptior et magis opportuna pro introitu et exitu illorum qui ibi (aliquid) fuerint facturi».

689

Ibid. Vol. III. P. 266–267. N. 17–18.

690

«Et quando domini cardinales audierunt tantos rumores et tumultus populorum, fecerunt quod dominus cardinalis Sancti Petri ivit ad januam conclavi, et fecit aperiri fenestram. Et dum loquebatur cum eis ut tacerent et expectarent aliquantulum, quia intentio erat dominorum cardinalium ut complacerent eis in hiis que petebant, illi autem qui stabant a longe querebant et petebant quid hoc esset. Qui responderunt: dominus cardinalis Sancti Petri. Et illi intellexerunt quod dictus dominus cardinalis Sancti Petri esset papa et clamaverunt: Papam habemus cardinalem Sancti Petri. Et cum ista voce exierunt Romani quasi pro majori parte clamantes per villam et dicentes: Viva, viva, Sancto Pyetro. Et iverunt ad hospitium suum sic clamantes, et depredaverunt et destruxerunt omnia que habebat in ipso hospitio, et interim dicti domini cardinales steterunt aliquantulum in pace». Baluze E., Mollat G. Op. cit. Vol. I. P. 446. Бельведери предположил, что нападение на жилище кардинала, избранного в понтифики, следует связывать с обрядом уничтожения балдахина (епископского или папского) во время церемонии, следовавшей за выборами. Belvederi G. Cerimonie nel solenne ingresso dei vescovi in Bologna durante il Medio Evo // Rassegna Gregoriana. Vol. 12. 1913. P. 172. Ср.: Ginzburg С. Saccheggi. P. 632. N. 10; Bertelli S. All’Istituto Italiano per gli studi Storici // Belfagor. Vol. 22. 1967. P. 318–319 (по поводу семинара Д. Кантимори). Ритуал уничтожения балдахина, кажется, зафиксирован более поздними источниками, Лев Х обещал отдать балдахин консерваторам и префектам кварталов, которые считали, что имеют на него право. Gnoli D. La Roma di Leon X. Quadri e studi originali annotati e pubblicati. Milano, 1938. P. 81. Это, конечно, не противоречит хронологии ритуального разграбления имущества, которое появляется в источниках лишь после 1378 года.

691

Valois N. La France et le Grand – Schisme. Vol. I. P., 1896. P. 51 (здесь приводятся все источники). Казус Орсини опубликован в: Döllinger I.J.J. von. Beiträge. S. 359. См. также: Valois N. Op. cit. P. 55: «Бретонский кардинал добрался туда лишь к ночи… он укрылся было у себя дома, но тот уже подвергся разграблению».

692

«Insurgunt Romani pestiferi in duas partes Guelforum et Gybilynorum, et per tres septimanas cladibus et spoliis et homicidiis se mutuo infestantes et pro pape in parte eorum singulari creacione instantes, ad palacium tamen Sancti Petri et conclave propter dictam custodiam accedere non valentes. Unde eorum parcialitas unum extra utriusque gremium Innocencium scilicet septimum, in Solmona oriundum, in papam eligi causavit. Cujus eleccione pubblicata, Romani ipsius hospicium invadunt et, more eorum rapaci, ymmo verius corruptela mordaci, ipsum spoliant, nichil penitus quantum fenestrarum barras in eo relinquentes». Chronicon Adae de Usk / ed. E.M. Thompson. London, 1876. Р. 86.

693

«Privata interea quondam domus sua publice, aperteque diripitur. Sacrum enim opinantur, quicquid inde rapina auferunt, ut non tantum mobilia, sed tegulas, lateres, lapides, murosque ferme ipsos vulgus evellat, et pro sanctitate diripiat». Leonardi Dathi Epistolae XXXII. Firenze, 1743. P. 79.

694

«Cum itaque nonnumquam evenisse comperimus, quod electo Romano Pontifice, nonnulli sub praetextu cujusdam abusivae licentiae, res et bona sic electi, quasi culmine divitiarum adepto, falso praetendentes occupanti concedi; nedum illius sic electi, immo aliquando nonnullorum, quos electos esse mendaciter confingunt, domos, res et bona illorum, necnon et aliquando bona cardinalium aut electorum Romani Pontificis, et aliorum in loco conclavis existentium, etiam violenter invadunt, recipiunt, occupant et transportant, lucrifacta existimantes: ex quibus (si permitterentur) plura pericula, scandala rapinae, furta, et nonnumquam homicidia sequeretur». Mansi. XXVII. 1170.

695

«Exit rumor Cardinalem de Columna creatum Papam. Tum rapti repente cancelli. Ursini arma domi jam recipere atque ad tuenda sua festinabant. Populus hilaris, quia Romanum habebat Papam, et Columnenses saltationibus, risibus, vocibusque gaudium expromebant. Alii domum eius predae exposuerunt. Ubi sedatus is rumor est, Cardinalis quoque Capuani diripiunt domum. Atque inde agnita veritate Bononiensis bona susceperunt, sed admodum pauca. Hoc pauperi beneficium est quod pauca potest amittere». Eneas Silvius Piccolomini. Oratio. P. 894.

696

«Atque eo facto publicata est populo pontificis electio ex alta fenestra acclamatumque Pium II pontificem haberi qui fuerat cardinalis senensis. Tum qui erant in conclaui ministri cardinalium cellulam eius spoliauere atque argentum, quamuis erat modicum, et libros et uestes turpi more diripuere, et domum eius in Vrbe uilissima plebs atque infamis non expilauit tantum, sed disrupit etiam marmoribus asportatis… fuerunt et alii cardinales affecti damno; nam suspenso in expectatione populo cum uarie uoces iactarentur et modo hic cardinalis, modo ille diceretur electus, procurerre uulgus ad illorum edes ac rapinam facere, et Genuensis pro Senensi auditus partem substantie amisit». Pii II Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt / ed. A. Van Heck. T. I. Città del Vaticano, 1984. P. 106–107.

697

«Erat de non invadendis aedibus cardinalis illius qui esset electus in Papam, sicut est mos Romanorum, qui etiam saepe simulant hunc vel illum electum esse papam, ut hac occasione diripiant domum et suppellectilem ejus, et placuit omnibus indifferenter». P. Delicati, M. Armellini. Il Diario di Leone X di Paride de Grassi. Roma, 1884. P. 43.

698

«Sane, ab aliquibus citra temporibus, damnabilis quidam in Urbe inolevit abusus et licentia delinquendi; quo, dum, Apostolica Sede vacante, per cardinales in conclavi existentes de futuri Romani Pontificis electione tractatur, si qua de uno ex eisdem cardinalibus, quod in Pontificem sit electus, vox prodeat, etiam non vera, illius domum vulgus armis aggreditur, et super ea diripienda, cum ipsius cardinalis conclave nondum egressi familiaribus eam custodientibus, vi contendit; et si, etiam effractis foribus aut pariete effosso, aditus pateat, in praedam omnim bonorum, quae ibi extant, hostiliter corruit, nisi armatorum praesidio defendatur; nonnullique quandoque reperiuntur ita temerarii et audaces, ut, aliis etiam temporibus, praetextu rixarum, domos cardinalium hostiliter et cum armis aggredi non verentur, in eisque morantes offendere, vulnerare, ex quibus cardinalatus honori, quibus sacrosancta militans Ecclesia tamquam purpureo tota decoratur amictu, non parum detrahitur, et eorum generatur contemptus, et homicidiorum et aliorum scandalorum occasio exhibetur». Bullarum. T. V. Torino, 1860. Р. 649.

699

Ginzburg C. Saccheggi. P. 621–624.

700

«Ut si quid periculum ac motus nasciturum videatur temporis causa arma sint provisa et descripta ratione promptiora, domusque in aditu sit in obsistendo et repellendo tutior». P. Cortesi. De cardinalatu. Сapitulum «De domo». In castro Cortesio, 1511. Цит. по: Bertelli S. Op. cit. P. 52.

701

Согласно сообщению Джованни Карга епископу Фельтре (18 мая 1555 г.). Biblioteca Vaticana. Ms. Chigi R. II. 54. Fol. 233v. Цит. по: Bertelli S. Op. cit. P. 51.

702

Ginzburg С. Saccheggi. P. 621.

703

Ibid. Р. 625 ss.

704

Boureau A. La papesse Jeanne. P. 113.

705

«Post hec cardinales, ut cognoverint pontificem in extremis laborare, tres deligant ex collegio, unum videlicet ex quolibet ordine, qui simul cum camerario inventarium faciant de omnibus bonis que sunt in palatio apostolico, et illa reponant in loco tuto sub bona custodia. Que vero ad sacristam pertinent, revideant et ea dimittant apud sacristam, "quoniam est officium perpetuum"». Dykmans M. L’oeuvre. Vol. I. P. 233. N. 686.

706

Ibid. P. 221 N. 637 (summos viros), 33, 93, 157, 196, 213 (senatus).

707

Ibid. Vol. I. P. 236. N. 705: «Mortuo pontifice, collegium id literis suis principibus et maximis prelatis significat. Utitur in scribendo stilo apostolico, filios et fratres illos appellans quos pontifex ita vocat, et singularibus singulariter loquitur». Vol. I. P. 248: «Quibus ibidem sic congregatis, obtenta licencia a cardinalibus quibus pallatium a collegis commissum est, ponitur supra feretrum sive catalectum». Vol. I. P. 233. N. 687: «Deinde provideant cardinales, si in urbe moritur pontifex, ne tumultus aliquis excitetur. Advocent et intromittant prudenter et in tempore ecclesiasticam militiam, et eam disponant per civitatem in locis opportunis». Vol. I. P. 248: «Quibus ibidem sic congregatis, obtenta licentia a cardinalibus quibus pallatium a collegis commissum est, ponitur supra feretrum… portatur, sequentibus cardinalibus, quibus illud associare placet, cappis indutis; aut etiam sine cardinalibus, sed prelatis pallatii tantum, et aliis familiaribus, quotidianis vestibus indutis, sequentibus».

708

«Reverendissimi domini cardinales constituent diem qua incipiende erunt exequie, pro qua omnia debent esse parata, videlicet vestes, cera, arma, castrum doloris, et oraturus». «Epistola et Evangelium canuntur ante altare, hoc est inter altare et imaginem sive sacramentarium, ita ut cantantes ad populum facies vertant, videlicet ad chorum cardinalium». «Quamprimum venerit cardinalis missam celebraturus, accenduntur omnes candele et intorticia iuxta et supra castrum doloris posita… tunc primum extinguuntur». Ibid. T. I. P. 250–251.

709

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. IV. P. 222 N. 1000 ss.

710

«Finito vero sermone, omnes cardinales recipiunt amictum, superplicium, pluviale nigrum et mitram albam de garnello simplicem, et vadunt ad corpus, si non est sepultum». Ibid. T. IV. P. 224. N. 1011. Ср.: Herklotz I. Paris. S. 245. Anm. 127.

711

От Авиньонского периода до конца XV века ритуал папских похорон полностью изменился, причем это не чисто формальные изменения. Анализ церемониалов XIV–XV вв. указывает на разницу в общей атмосфере, в восприятии времени, пространства, в распределении ролей. Амейль рассматривает вопросы церемониала вокруг смерти папы на временном промежутке от последних часов его жизни до избрания преемника. Похоронам кардиналов он посвятил специальный экскурс. В церемониале Патрици Пикколомини, созданном по заказу Иннокентия VIII (1484–1492), глава XV открывается вопросами похорон кардиналов, называемых здесь «великими мужами», summi viri; затем уже речь заходит о папском церемониале, где пространно обсуждается литургика в строгом смысле слова, но заканчивается все ритуалами, открывающими период вакансии Апостольского престола. Dykmans M. L’œuvre. Vol. I. P. 248–252; комментарии: р. 156–162. Часть главы XV церемониала Агостино Патрици дошла в автографе Буркарда, крупнейшего папского церемониймейстера XV века (ibid. Vol. I P. 248–252; его дополнения указаны по автографу Vat. lat. 5633, fol. 60–62v). Буркард начинает со смерти понтифика, опустив церемониальные предписания, связанные с болезнью умирающего понтифика и с подготовкой его к уходу в иной мир.

712

«Maneatque ibidem defunctus usque ad noctem. Solebat tamen antiquitus ibidem tribus diebus permanere». Ibid. Vol. I. 249. Согласно рассказу Буркарда (394), тело Пия III выставили в базилике Св. Петра с шести часов вечера вторника 17 октября по третий час четверга 19 октября 1503 года.

713

Одна современная хроника утверждает, что тело Александра V († 3 мая 1410 г.) «в воскресенье положили в большом зале его дворца в папских облачениях, под охраной, и всякий мог поцеловать стопы». Finke H. Eine Papstchronik. S. 389.

714

«Corpus eius balsamo conditum per integrum diem populo patuit, atque inde sepultus est apud S. Petrum in Vaticano juxta Eugenium III». Aeneas Silvius Piccolomini. De morte. P. 894.

715

Il diario romano di Jacopo Gherardi da Volterra / ed. E. Carusi // RIS. XXIII/3. P. 136–137.

716

Burcardo. Alla corte. P. 45–46.

717

Ibid. P. 404. Ср. о смерти Пия III: «Portatus inde ad cameram papagalli supra mensam, penitentiarii dixerunt continuo officium mortuorum in anticamera et papagallo; cardinales congregarunt se… et oscularunt pedem eius… Inter horam 18 et 19 venerunt circa 80 intorticia, cum quibus, clericis et beneficiatis illa portantibus, fuit portatus ad basilicam sancti Petri per illos canonicos, per portam lateralem ad portam respondentem… et positi pedes usque ad cancellum et illud clausum, ubi mansit usque ad diem jovis hora terciarum» (394).

718

Ibid. P. 406.

719

Stefano Infessura. Diario. 14. 6 ноября указывают несколько рукописей. Инфессура в «Дневнике» писал: «В 1407 (=1406) году, 7 ноября, умер папа Иннокентий, это произошло в субботу. Справив похороны, 14 ноября, кардиналы собрали конклав во дворце Св. Петра и оставались там до первого декабря». Анонимная современная хроника дает еще больше деталей: «Quomodo in morte Innocencii VII singula fuerunt servata. Nota die sabbati VI. novembris dominus Innocencius papa VII obiit hora vicesima, id est, hora vesperorum. Et incontinenti fuit portatus extra cameram suam ad salam, ubi cubicularii solebant comedere. Et ibi stetit in uno assere simplici in terra indutus pontificaliter indumentis antiquis et satis tristibus usque ad diem dominicam et horam vesperorum eiusdem diei, qua fuit portatus ad magnam capellam suam. Ibique remansit usque ad diem mercurii, que fuit X. mensis novembris, in qua fuit portatus de mane ad ecclesiam s. Petri per servientes armorum. Et tunc fuerunt incepte exequie et dominus cardinalis Florentinus episcopus Ostiensis, ut supremus cardinalis, cantavit primam missam in dicta ecclesia s. Petri et sic deinceps gradatim singuli cardinales usque ad diem jovis XVIII. dicti mensis, in qua fuerunt peracte ultime exequie dicti Innocencii. Et post finitas exequias dominus cardinalis florentinus predictus celebravit missam in dicta ecclesia s. Petri de tempore, videlicet de dedicatione, quia tunc fuit octava s. Martini, in qua tam s. Petri quam s. Pauli basilice fuerunt consecrate et dedicate. Et tunc de sero in occasu solis omnes cardinales intraverunt conclave». Finke H. Eine Papstchronik. S. 359. Хронологию можно резюмировать следующим образом: 6 ноября в субботу умер Иннокентий VI; в тот же день тело перенесли из опочивальни в зал, 7 ноября в воскресенье – в капеллу (вечерня), в среду 10 ноября тело поставили в базилике Св. Петра, 10–18 ноября прошло девятидневье, 19–22 ноября шел конклав.

720

ll Diario Romano di Gaspare Pontani / ed. D. Toni. RIS. III/2. P. 39–41. Ср.: Stefano Infessura. Diario. P. 155–170; Johannes Burckardus. Liber notarum. I. 12.

721

Stefano Infessura. Diario. P. 278–279.

722

Мы не знаем, сколько длился этот «обряд разгона мух опахалами».

723

Цит. по: Giesey R. Le roi. P. 228–229. Ср. Еккл 10:1: «Мертвые мухи портят и делают зловонной благовонную масть мироварника» (Вульгата: «Muscae morientes perdunt suavitatem unguenti»).

724

Wolkan R. Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini. II. Abteilung. Wien, 1912. S. 255–256: «concedendum est aliquid consuetudini».

725

«Supra lectum qui erit sub castro doloris erit pannus aureus cum armis defuncti, et duo cervicalia nigra ad caput lecti, et ad pedes duo pillea rubea ipsius defuncti. Hinc inde astabunt duo parafrenarii mortui cardinalis, qui cum duobus flabellis factis cum armis cardinalis ex serico nigro videntur abigere muscas, etiam si sit tempus hiemale, qui sedulo flabella placide movent». Ibid. S. 226.

726

Полноценное рассмотрение проблемы кардинальских похорон: Herklotz I. Paris. S. 217–248; Gardner J. The Tomb. P. 12 ss.

727

Кардинал Якопо Каэтани Стефанески подробно описал смерть и похороны кардиналов Латино Малабранка (11 августа 1294) и Маттео Россо Орсини (4 сентября 1305 г.). В похоронах Орсини участвует вся коллегия. Jacopo Caetani Stefaneschi. Op. cit. Versus 200–201: «Decubuit moriens, toto presente senatu / Exequiis, laus digna viro memorandaque pandam».

728

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. IV. P. 247–251.

729

«Item voluit ipse testator quod si decederet in Avenione vel circa, corpus suum portari ad ecclesiam fratrum Minorum de Avenione in Depposito, et ibidem fieri exequias pro Cardinalibus fieri solitas… et… in dicta vero ecclesia de Condomio missa et exequiae celebrentur solemniter pro eodem… et aliae exequiae solemniter celebrentur, et etiam postea usque ad nonam diem, prout est de aliis cardinalibus fieri solitum». Duchesne F. Histoire de tous les cardinaux françois. T. II. Paris, 1660. P. 281. Гильом Тест дважды выражает в завещании желание, чтобы при его похоронах соблюдался кардинальский чин, как во время отпевания в авиньонской церкви францисканцев, так и при погребении, «все остальные похоронные торжества, вплоть до девятого дня, пусть отслужат как полагается для кардиналов». Для авиньонских кардиналов девятидневье обычно проходило вне Авиньона (Перуджа, Тулуза и т. д.). Два кардинала уточнили, что проводить его нужно в том городе, «где меня не станет» (П. Франкон) или «над гробницей» (П. Бло). В случае проведения девятидневья в Авиньоне, церемонии проводились над могилой, им уделялось большое внимание: триста месс за девять дней (Г. де Шанак), торжественные мессы cum nota (Гуго де Сен – Марсьяль), двенадцать месс в день (П. Жирар), раздача милостыни (П. Франкон), точное указание количества воска (Г. де Сен – Марсьяль) и вида ткани (черный холст с крестом), которую на все девять дней следовало положить на гроб (П. Бло). Три кардинала (Г. де Сен – Марсьяль, Г. де Мальсек и П. Жирар в 1397, 1407, 1410 гг. соответственно) предусмотрели особую литургию в последний день девятидневья.

730

Завещание Филипа Кабассоля. Ibid. T. II. P. 424: «Item quod induantur viginti quinque pauperes de panno albo pro sepultura et novena sua». Завещание кардинала Жана де Дорманса: «Insuper eciam volo quod, prima die exequiarum mearum… dicti fratres habeant pro pitancia, illa die, viginti francos auri, et per alios octo dies inde sequentes… et ibi sic remanebunt dicte partes cere quamdiu durabunt exequie mee predicte, per octavas predictas… Item volo et precipio quod, in die mee sepulture et in die octava ejusdem, fiat elemosina generalis de bonis meis… Item lego conventui monasterii Sancte Genovefe in monte Parisius, pro pitancia habenda et pro servicio solenni pro me in die exequiarum mearum et in octabo in ecclesia sua faciendis viginti francos auri. Item lego dicto conventui Carmelistarum, quorum vicinus fui, adhuc viginti francos auri ut ipsi, aliqua die oportuna post obitum meum et in octavis, servicium solenne pro me faciant in ecclesia sua, ultra illud ad quod ut ceteri religiosi tenebuntur». Carolus – Barré L. Le cardinal de Dormans, chancelier de France ‘principal conseiller’ de Charles V d’après son testament et les Archives du Vatican // Mélanges d’archéologie et d’histoire. T. 52. 1935. P. 353–354. Завещание Гильома де Шанака: «Et in illo monasterio fiat officium exequiarum mearum solempniter… fiatque ibidem domus fustea cum candelis accensis desuper… Item volo quod tam die dicte mee depositionis quam diebus novene sepulture mee pro anima mea parentumque meorum trecente misse de mortuis celebrentur, et singulis presbiteris singulas missas celebrantibus singuli grossi monete Avinionensis dentur, quodque capellani in dicto monasterio deservientes, qui missas celebrabunt, in numero aliorum celebrantium computentur, et ipsorum cuilibet etiam bini grossi pro una missa donentur». Baluze E., Mollat G. Op. cit. Vol. IV. Paris, 1922. P. 277. Завещание Пьера де Сен-Марсьяль: «Item volo atque mando quod qualibet die novene dicatur missa solempnis cum nota, in qua sint et ardeant duodecim tortices, quilibet trium librarum cere. Die vero ultima die fiet officium dicte novene in dicta ecclesia Tholosana sint et ardeant ad minus sexaginta tortices cere… et distribuantur inter canonicos, presbiteros, et alios prebendatos ecclesie Tholosane qui erunt presentes in celebratione dictarum missarum in fine ipsius novene semel triginta franci pro eorum labore, et rogent Deum pro anima mea et illorum de quibus intendo». Ibid. P. 370. Завещание Жана де ла Гранжа: «Et quod qualibet die Novenae dicatur in quolibet Conventu ipsorum una Missa de Requiem solemnis pro anima mea, cum orationibus superius designatis». Duchesne F. Histoire. T. II. P. 472. Завещание Ги де Мальсека: «Deinde eligo corpori meo sepulturam in ecclesia Avenionensi… et quod quilibet Presbyter eiusdem ecclesiae infra novenam meae sepulturae, unam missam et psalterium semel tantum». Ibid. T. II. Р. 458. Завещание Пьера Бло: «Item, volo et ordino quod in die sepulture… et aliis singulis diebus novene, pro pitancia eorum, dentur duo floreni currentes… Item, volo et ordino… quod singulis diebus novene dicantur et celebrentur quinquaginta misse basse, et in die ultimo novene centum misse pariter celebrentur pro deffunctis… Item volo et ordino quod, in die sepulture et singulis diebus novene, dentur et distribuantur, in domo vel ecclesia sepulture, decem floreni auri… Novena durante, maneat pannus de tela nigra cum cruce super locum sepulture. Et in singulis diebus novene celebretur missa solum cum viginti quatuor intorticiis. Et singulis ipsius novene celebretur missa solum cum viginti quatuor intorticiis. Et singulis ipsius novene diebus, post diem sepulture, in domo in qua obiero, refficiantur viginti quatuor pauperes, et cuilibet singulis diebus detur unus grossus. Ultima die novene refficiantur in domo in prandio pauperes centum; quibus etiam dentur centum grossi». Labande L. H. Pierre Blau, cardinal de Saint – Ange. Son testament et son inventaire (1407–1410) // Annales du Midi. Vol. 7. 1895. P. 168–170. Завещание Пьера Жирара: "Item volumus, precipimus et etiam ordinamus quod statim post obitum nostrum ut citius fieri poterit, mandetur, et ordinetur per executores nostros, aut tres seu duos ex ipsis fieri una novena in dicta ecclesia Sancti Simphoriani Castri, et quod celebrentur ad minus ibidem qualibet die dictae novenae duodecim missae… et ibidem die ultima novenae praedictae viginti francos auri Christi pauperibus pro eleemosina dari". Duchesne F. Histoire. T. II. P. 552. Завещание Жана Франкона: «Item, volo quod tam in vestibus familiarium, quam in sepultura servetur mos honestus et non nimis pomposus, et quod fiant elemosinae multae per totam novenam, et detur omnibus presbyteris celebrare volentibus pendente novena in tota civitate in qua moriar». Ibid. P. 515–516.

731

Ibid. Vol. IV. P. 250–251.

732

«Деревянный дом с зажженными свечами сверху», описанный в завещании Гильома де Шанака 1384 года относится к похоронным торжествам наряду с другими предусмотренными для того традиционными церемониальными элементами – например, не более сотни факелов в пять фунтов воска каждый и присутствием всех «друзей и близких» в черном. Желание кардинала Пьера Бло не устраивать «пылающую капеллу», capella ardens, сформулировано в завещании 1407 года в связи с отпеванием, но не в связи с девятидневьем, во время которого, напротив, черная ткань с крестом должна была накрыть «место погребения» (Labande L.—H. Op. cit. P. 170). Это завещание, с его детально прописанными элементами похоронного ритуала, представляет собой настоящий справочник по вопросам церемониала и указывает, что capella ardens тогда была в ходу. Амейль тоже предписывает «замок печали» для кардиналов: «Tunc ille qui dixit missam antecedit, et alii tres sequuntur et vadunt prope castrum doloris». Dykmans M. Le cérémonial. Vol. IV. P. 248–249. N. 1190. Это связано не с существованием кардинальского девятидневья, которое в XIV веке проходило на месте погребения, но с той ситуацией, когда кардиналов хоронили в день смерти, очень ненадолго выставляя прах, до куриальных похоронных торжеств. Кардинальские завещания XIV века богаты такими деталями. Пьер Бертран, например, указывает в 1361 году, что не желает золотого покрова, pannus aureus, в своем катафалке (Duchesne F. Histoire. II. P. 365; Herklotz I. Paris. S. 230). Это свидетельство говорит о традиции, к тому же подтвержденной другими документами последних десятилетий XIV века, касающимися Шанака, Мальсека и Бло. В 1407 году Бло завещал, чтобы его похоронили либо ночью, либо два – три часа спустя после смерти, наверняка, чтобы избежать трудновыполнимой демонстрации трупа; покрывало для гроба должно было быть украшено его кардинальским гербом.

733

Комментарий церемониймейстера уже не просто «заметка», как сто лет назад, он занимает 41 параграф главы XV чина, за ними следуют без заголовка 27 параграфов о папских похоронах. В дополнении к церемониалу папы Николая V (1447–1455) мы найдем описание похорон члена курии, корректора апостольских писем Джованни из Рьети, умершего 25 января 1452 года. Автор записки объясняет, что, «когда умирает не кардинал, девятидневье не проводится». Dykmans M. Le cérémonial de Nicolas V // Revue d’histoire ecclésiastique. Vol. 63. 1968. P. 796; Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 136. Первым кардинальское девятидневье описал Буркард, в связи с похоронами францисканца Габриэле, кардинала Санти Серджо э Бакко, в 1486 году. Liber notarum. T. I. P. 161–165. Эту дату следует связать с одной деталью в кардинальском похоронном церемониале Патрици Пикколомини (1484–1492). Там говорится, что «до Сикста IV кардиналы не ходили в дом усопшего кардинала, если не являлись исполнителями его завещания, а посылали кого – то из приближенных. С этого времени все они присутствуют на бдениях, но не сопровождают гроб». Dykmans M. L’oeuvre. Vol. II. P. 222 N. 641. Во время бдения по кардиналу Хуану Арагонскому (14 октября 1485 г.), согласно Буркарду, присутствовали приближенные, но не кардиналы. Liber notarum. T. I. P. 120; Herklotz I. Paris. S. 232.

734

Herklotz I. Sepulcra. S. 244.

735

Johannes Burckardus. Liber notarum. T. II. P. 359 (24 августа 1503 г.): «Jovis, XXIIII augusti, VIa congregatio in domo d. Neapolitani, qui fecit pulsari campanam suam ac si esset equitaturus; qui nulli venit obviam nec aliquem in recessu associavit ad unum passum: habuit tamen hoc singulare quod per totam congregationem habuit super rochetum manteletum violatium tangentem terram. Cardinalibus hoc redarguentibus dixit hoc facere propter frigus». Этот плащ кардинал носил и на всех остальных конгрегациях: в воскресенье 25 августа (P. 360: «Neapolitanus super rochettum cum mantello, ut heri»); в субботу 26 августа (P. 360: «Congregatio fuit in domo Neapolitani, qui Neapolitanus interfuit cum mantello super rochettum ut heri et pridie»); в понедельник 28 августа, (P. 361: «et interfuit in mantello super rochetto, ut alias»); в пятницу первого сентября (P. 363: «interfuit in mantello, ut prius»); в воскресенье 3 сентября (P. 364: «et interfuit in mantello, ut alias»).

736

Ibid. T. II. H. 368: «Intravit (familia Neapolitani et post eam Sancti Petri ad Vincula) Urbem cum magna letitia omnium et triumpho: extra Castrum fuerunt tracti multi scopeti et clamatum: Ecclesia! Ecclesia! Collegio! Collegio! et per viam ex domibus, maxime in via juxta domum suam, tracti alii scopeti et a multis acclamatum: San Georgio! San Georgio! descendit in domo sua, juxta ecclesiam sancti Laurentii in Damaso».

737

Об истоках максимы «Dignitas non moritur» в XII веке см.: Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 503. Возгласы «Le roi est mort! Vive le roi!» и формула «Le roi ne meurt jamais» зафиксированы, соответственно, в 1515 году в связи с похоронами Людовика XII и в 1576 году (J. Bodin. Les six livres de la république. I, 8). Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 532–536. О возгласах на похоронах французских королей см.: Giesey R. Op. cit.

738

Библиография о концепции святости папы богата и не всегда полезна. См. прежде всего: Fuhrmann H. Über die Heiligkeit des Papstes // Jahrbuch der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. 1981 S. 28–43.

739

Если верно, что «бальзамирование – древняя практика, цель которой в том, чтобы приблизить тело верующего ко Христу» (Alexandre – Bidon D. Le corps. P. 187), это тем более верно относительно папы…

740

Отсутствие в Риме: Иннокентий III (62 месяца; 27,89 % правления); Гонорий III (40,3 месяца; 31,48 %), Григорий IX (109,5 месяца; 53,29 %); Иннокентий IV (122,3 месяца; 89,27 %); Александр IV (59,4 месяца; 77,14 %); Урбан IV (37 месяцев; 100 %); Климент IV (46 месяцев; 100 %); Григорий X (48,6 месяца; 93,46 %); Иннокентий V (1 месяц; 20 %); Адриан V (1 месяц; 100 %); Иоанн XXI (8,3 месяца; 100 %); Николай III (12 месяцев; 36,36 %); Мартин IV (49 месяцев; 100 %); Гонорий IV (8 месяцев; 33,33 %); Николай IV (27,2 месяца; 55,51 %); Целестин V (5,27 месяца; 100 %); Бонифаций VIII (46,3 месяца; 43,88 %), Бенедикт XI (2, 8 месяца; 33,73 %).

741

Paravicini Bagliani A. La mobilità. Р. 155–278.

742

Сеньи (3), Ферентино (3), Витербо (3), Ананьи (1), Субьяко (1), Перуджа (1). Paravicini Bagliani A. La mobilità. Р. 248.

743

Vita Pauli I // LP. Vol. II. P. 465: «Hic dum in ecclesia beati Pauli apostoli aestivo tempore pro valido caloris fervore demoraretur, corporali praeoccupatus aegritudine, illic vitam finivit». Это свидетельство, наряду с некоторыми приведенными ниже, собраны С. Борджа: Borgia S. Memorie istoriche della pontifizia città di Benevento. T. III. Roma, 1769. P. 198–204. Ср.: Cancellieri F. Lettera sopra il tarantismo, l’aria di Roma e della sua Campagna. Roma, 1817. Р. 19–22; Id. Notizie istoriche delle stagioni e dei siti diversi in cui sono tenuti i conclavi nella città di Roma. Roma, 1823.

744

Причиной стала римская лихорадка, а не яд, о котором сообщает кардинал Бенно: Benno. Gesta Romanae Aecclesiae contra Hildebrandum. Сар. IX // MGH. Libelli de lite. Bd. II. S. 379. Celli R. La malaria nella storia medievale di Roma // Archivio della Reale Società Romana di storia patria. Vol. 47. 1924. P. 19.

745

JL ante 4376 – post 4384.

746

«Сur ego non deseram pro cavendis tot animae vulneribus Romam? Quamquam et ipsi corpori meo non sit prorus innoxia, utpute ferax febrium nec vagarum. Unde et tetrasticon hoc olim protulisse me memini: Roma vorax hominum, domat ardua colla virorum / Roma ferax febrium, necis est uberrima frugum. / Romanae febres stabili sunt jure fideles. / Quem semel invadunt, vix a vivente recedunt». Petrus Damiani. Die Briefe. S. 344.

747

JL 4874, 4961 и 5002. Celli R. Op. cit. P. 20.

748

«Ipsa etiam curia ob impatientem in locis istis estatem in Campaniam Maritimamque secessit». LP. Vol. II. P. 303. Оставив Рим 8 апреля, папа снова появился там в мае, в Трастевере и в замке Святого Ангела (JL ante 6522–6523), но в июне направился в Сецце (JL ante 6528). В Трастевере он вернулся осенью (JL. 6530–6534). «Кампания и Мариттима» называлась южная часть Папской области и побережье к югу от Остии (прим. пер.).

749

LP. Vol. II. 305: «Iamque autumnus instabat, cuius calore vel aestu exterius constipatus, interius dissolutus, uti senex et qui erat in castris debilior, in Anagniam se contraxit; hicque adeo infirmitas eum oppressit ut qui aderant medici morti eum magis quam vitae adiudicarent» (JL. 6559–6560).

750

JL. 6982–6991.

751

LP. Vol. II. P. 387. Приблизительная датировка строительства летнего дворца в Сеньи известна по документу из архива капитула города Вероли от 28 августа 1152 г.: «Factum est hoc in presentia domini Eugenii III in civitate Signina, in palatio quod a fundamento construi fecit idem dominus». Цит. по: Toubert P. Les structures du Latium médiéval. Le Latium méridional et la Sabine du IXe siècle à la fin du XIIe siècle. Romа, 1973. Р. 1052.

752

Watterich J. M. Op. cit. Bd. II. S. 331; LP. Vol. II. P. 393. Celli R. Op. cit. P. 23.

753

LP. Vol. II. P. 395: «Appropinquante igitur yemis tempore ad amenum et populosum Viterbii castrum descendit».

754

Toubert P. Op. cit. P. 1052. N. 2.

755

Херклоц резонно заметил, что упоминание «зимнего дворца», palatium hiemale, проясняет сложную датировку «Чудес города Рима» Магистра Григория. Herklotz I. "Sepulcra". Р. 139. N. 195. Ср.: Osborne J. Master Gregorius. The Marvels of Rome. Toronto, 1987. Р. 11.

756

Potthast. 7587.

757

Ibid. 19–22: «cum nos propter aestivos calores et fratrum nostrorum absentiam procuratores licentiaverimus universos».

758

Magister Gregorius. Narracio de Mirabilibus Urbis Romae / ed. R.B.C. Huygens. Leiden, 1970. P. 30: «imago enea illius lupe que dicitur Remum et Romulum… in porticu etiam ante hiemale palatium domini pape». Ср.: Osborne J. Op. cit. P. 96–97. Автора, возможно, следует идентифицировать с капелланом пьемонтского кардинала Оттоне да Тоненго (1227–1251), он явно вхож в курию, потому что часто приводит мнения ее членов и кардиналов о римских памятниках. Ibid. Р. 11 ss. Русский перевод И.В. Кувшинской см. в книге: Воссозданный Рим. М., 2020. С. 43–66; наш с Н.С. Тарасовой перевод и комментарий: Polystoria. Бог, Рим, народ в средневековой Европе / Отв. ред. М.А. Бойцов, О.С. Воскобойников. М., 2021. С. 71–89 (прим. пер.).

759

Пребывание пап XIII века в различных городах Папской области: Иннокентий III (62 месяца; 27,89 % понтификата); Гонорий III (40 месяцев; 31,48 %); Григорий IX (102 месяца; 58,95 %); Иннокентий IV (33 месяца; 24,14 %); Александр IV (54 месяца; 70,12 %); Урбан IV (37 месяцев; 100 %); Климент IV (46 месяцев; 100 %); Григорий X (17,77 месяцев; 34,17 %); Иннокентий V (две недели; 100 %); Адриан V (1 месяц; 100 %); Иоанн XXI (8,3 месяца; 100 %); Николай III (12 месяцев; 36,36 %); Мартин IV (49 месяцев; 100 %); Гонорий IV (8 месяцев; 33,33 %); Николай IV (27, 2 месяца; 55,51 %); Целестин V (1,4 месяца; 26,56 %); Бонифаций VIII (46, 3 месяца; 43,88 %); Бенедикт XI (2,8 месяца; 33,73 %).

760

Paravicini Bagliani A. La mobilità. P. 166–216.

761

Schmidt T. Libri rationum Camerae Bonifatii papae VIII (Archivum Secretum Vaticanum, Collect. 446 necnon Intr. et ex. 5). Città del Vaticano, 1984. N. 993, 1239, 27036 2237.

762

Paravicini Bagliani A. La mobilità. P. 212–215.

763

Toubert P. Les structures. P. 1051–1053.

764

LP. Vol. II. P. 423: «In palatio ipsius arcis tanquam dominus per XXVI menses resedit».

765

Ambrosi de Magistris R. Il viaggio di Innocenzo III nel Lazio e il primo ospedale di Anagni // Studi e documenti di storia del diritto. Vol. 29. 1898. P. 365–378; Maccarrone M. Studi su Innocenzo III. Padova, 1972. P. 181 ss.

766

Finke H. Aus den Tagen Bonifaz VIII. Funde und Forschungen. Münster, 1902. S. XIV: «causa recreationis corporis sui recessit de Anagnia et ivit ad castra sua».

767

Id. Acta Aragonensia. Quellen zur deutschen, italienischen, französischen, spanischen, zur Kirchen— und Kulturgeschichte aus der diplomatischen Korrespondenz Jaymes II. (1291–1327). Bd. I. Berlin, 1908. S. 65: «Vestra noverit regia celsitudo, quod vicesima tertia die mensis septembris, postquam dominus papa de castris et locis suis Anagniam rediisset». Ibid. Bd. I. S. 71: «recessit de Anagnia et arripuit iter suum versus Romam post tamen transitum faciens per castra sua de Maritima» (депеша от 14 октября 1299 г.).

768

Празднование Пасхи в Латеранской базилике следовало римской традиции. Лишь два из тринадцати отъездов курии при Иннокентии III приходятся на время до Вознесения (1203 и 1216 гг.). В 1206–1209 гг. он всегда покидал город в мае, после Вознесения, дважды – в день праздника (1207–1208 гг.), и это специально отмечалось хронистами: автором «Деяний Иннокентия III» (Gesta Innocentii III) и в «Хронике Фоссановы» (Chronicon Fossae Novae). Его преемник Гонорий III тоже всегда, за исключением одного раза (1225), уезжал после Вознесения. Николай IV уезжал в мае, лишь однажды – до Вознесения (1289). Пять последних переездов двора Бонифация VIII падают на дни после Вознесения.

769

Иннокентий III: Вознесение (1207–1208), Троица (1209); Гонорий III: Пятидесятница (1217) и воскресенье Jubilate (1225); Григорий IX: Троица (1227, 1238), Пятидесятница (1231); Александр IV: Quasimodo (Светлая седмица, 1257); Николай III: Vigilia Corpus Domini (Бдение Тела Христова, 1278) и Бдение Пятидесятницы (1280); Гонорий IV: Quasimodo (1285); Николай IV: Троица (1290); Бонифаций VIII: Бдение Пятидесятницы (1297). XIV Чин указывает как на нечто исключительное, что вечерня на свв. Петра и Павла (29 июня) служится в Ватиканской базилике. Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 418: «Et si sit papa Rome eodem die festi sunt vesperi papales solemnes cantandi in ecclesia, et datur potus».

770

Из девятнадцати пап XIII века лишь шесть избраны в Риме: Иннокентий III, Григорий IX, Целестин IV, Адриан V, Николай IV и Бенедикт XI. Иннокентия III, Григория IX и Бенединкта XI избрали, соответственно, зимой, весной и осенью. О конклавах XIII века см.: Herde P. Die Entwicklung der Papstwahl im dreizehnten Jahrhundert // Österreichisches Archiv für Kirchenrecht. Bd. 32. 1981. S. 11 ff; Id. Election and Abdication of the Pope: Practice and Doctrine in the Thirteenth Century // Proceedings of the Sixth International Congress of medieval Canon Law. Città del Vaticano, 1985. P. 423–424; Schimmelpfennig B. Papst— und Bischofswahlen seit dem 12. Jahrhundert // Wahlen und Wählen im Mittelalter. Sigmaringen, 1990. S. 173–196.

771

Hampe K. Ein ungedruckter Bericht über das Conclave von 1241 im römischen Septizonium // Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften. Philologisch – historische Klasse. 1913/1. S. 3–34.

772

Tholemeus Lucensis. Op. cit. 24. 19 // RIS. T. VIII. P. 1168. Herde P. Election. P. 423–424.

773

Jacopo Caetani Stefaneschi. Op. cit. Versus 36–37. Finke H. Aus den Tagen. S. 28.

774

«Scitis enim, charissimi, quod corruptibile corpus inter anxietates continuas non potest subsistere, nisi quandoque recreationis remedium intercedat». PL. T. 217. Col. 393.

775

«Nam dominus Innocentius papa tertius, propter estivum tempus corpori suo contrario, Roma ad tempus relicta, tamquam in civitate propria ibi manebat». Chronica Andrensis // MGH. SS. Bd. XXIV. S. 732.

776

«Dominus papa Innocentius precepit nobis capellanis suis sacerdotibus, cum eramus apud illam aridam Signiam, ut hec suffragia faceremus omnibus diebus ferialibus, quando cursus psalmiste agitur». Сборник указов Иннокентия III, «ординарий» (Paris. BnF. Ms. lat. 4162 A. Fol. 164va), цит. по: Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Origins of the Modern Roman Liturgy. L., 1959. P. 462. Ср.: Ibid. P. 97; Maccarrone M. Studi su Innocenzo III. P. 59.

777

Письмо вице – канцлера Фомы Капуанского: «Cum discurrerent febres non otiose per Urbem, atroces satis in iuvenes, sed utcumque misericordes in senibus, patre Urbi commisso, cuius ferebant etatem, filii, quos non sic admittebat ad gratiam, ad temperati clementiam aeris obtenta licentia, donec urentis et furentis estatis impetus cederet, declinarunt. Unde non mirum, si ego in Urbe metuens, quod est Urbis, ad illa me remedia contuli, ad que maiores me salubriter recurrerunt… sic enim romanus aer in quosdam eius expositos gratie se ingratum exhibuit sicque desevit in cives, quod notabatur satis in suis, quid extranei formidarent». Цит. по: Heller E. Der kuriale Geschäftsgang in den Briefen des Thomas von Capua // Archiv für Urkundenforschung. Bd. 13. 1935. S. 258. Anm. 3. Ср.: Celli – Fraentzel A. Quellen zur Geschichte der Malaria in Italien und ihrer Bedeutung für die deutschen Kaiserzüge des Mittelalters // Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin. Bd. 4. 1935. S. 383; Tillmann H. Papst Innozenz III. Bonn, 1954. S. 253. Anm. 8.

778

Уго, или Уголино по многим текстам того времени, принадлежал к семейству графов Сеньи, владевших землями вокруг Ананьи, где он и родился около 1170 года и получил воспитание. Не следует принимать на веру утверждение хрониста Мэтью Пэриса, что он умер «почти в сто лет». Mettheus Parisiensis. Op. cit. P. 162. Жизнеописание Григория IX говорит, что он был связан с Иннокентием III «третей ступенью родства», tertio gradu consanguinitatis, то есть у них был общий прапрадед. LC. Vol. II. P. 18.

779

«Est idem hospicium artificio miro formatum, de cuius ereccione philosophi artifices non modicum cogitarunt, et delectabili celatura deducta natura credas pocius consistere ipsum, quam humano ingenio esse constructum. Tanta est utique firmitate vallatum, quod si Sampson iterum surgeret ad triumphum, secundo posset de ipso facile gloriam consequi pariter et honorem». Hampe K. Eine Schilderung des Sommeraufenthaltes der römischen Kurie unter Innozenz III. // Historische Vierteljahsschrift. Bd. 8. 1905. S. 531. Письмо дошло в рукописи Paris BnF lat. 11867. Интересно, однако, что в «Ничтожестве человеческого состояния» Лотарио де Сеньи, будущий Иннокентий III, осуждал обычай расписывать покои, pingere cameras. Lotharii cardinalis. Op. cit. II, XL. P. 71 (в переводе И.И. Аникьева неточность: «Для чего нужно строить просторный дом». Лотарио де Сеньи. Ук. соч. С. 308, прим. пер.).

780

Hampe K. Eine Schilderung. S. 531: «Ab altera parte, que nascentem respicit phebum, minister quidam ypotecarius commoratur, ut tanto mane urinas in firmamentum possit subtilius intueri, quanto ipse sol perspicaciori quadam inmissione ad eundem suos radios per foramen ostendit. Ipse vero a mortario non recedens indelectabili sonitu nos incessanter offendit et multos decipere nititur per pulveres corrodendos, quos nulla racione frustraret, nisi eorum, que anxius terit, substantiam inmutasset».

781

«A quarto latere, quod calentem solem plenius intuetur, sanctissimi Habrahe patris nostri parvum tabernaculum est defixum, de quo sepe ab eodem videri possumus, dum dormimus, cum predicti nostri hospicii sala communis nonnichil distet a nostris cameris picturatis». Ibid. S. 531.

782

«Деяния Иннокентия III» говорят, что папа ездил из Ананьи в Ферентино, «где провел почти все лето». Gesta Innocentii III // PL. T. 217. Col. CLXXXVII; Potthast. Post 1999. Риккардо пишет, что «в июне папа Иннокентий уехал из Города в Сеньи, провел там лето, а в сентябре вернулся обратно». RIS. Vol. VIII. P. 984; Potthast. Post 4547.

783

Vita Gregorii IX. LC. Vol. II. P. 24: «mense augusti Anagniam civitatem ingressus, ibi majori parte yemis feliciter consumata». Ibid. Р. 19: «quia Romani aeris suspecta dontitio langores minabatur estivos». Ibid. Р. 22: «Dumque suspecta prorumperent estatis incendia, summus pontifex venit Anagniam, clementioris aeris indulgentiam percepturus». Ibid. Р. 23: «estatis proxime suspitione permotus». Ibid. Р. 26–27: «inde mense augusti Reate profectus. Set quia locus ille palustris nimium sibi ex causa reumatis videbatur infestus, Iterampne juxta fluenta plenissima, ordinatis arboribus undique, multe commoditatis construxit palatium papalibus usibus». Ibid. Р. 29: «Anno postmodum duodecimo pontificatus sui Anagniam properans, suspecti aeris declinavit insultus… Jam quidem estatis suspitione cedente, ad Urbem summus pater regreditur grandi veneratione susceptus».

784

Höfler C. Albert von Beham und Regesten Pabst Innocenz’ IV. Stuttgart, 1847. S. 63: «quem ibidem conclusum nimii ardoris cauma (?) peremit… eo quod salubriori aere foveri consueverit in aestate».

785

«Interea vero yemali tempore ingruente, quia Romanorum pontificum mos tenebat tunc temporis ad Urbem redire… Quia moris est pontificis in aestate egredi extra Urbem». Pagnotti F. Op. cit. P. 82.

786

Sambin P. Un certame dettatorio tra due notai pontifici (1260). Lettere inedite di Giordano da Terracina e di Giovanni da Capua. Roma, 1955. Р. 24, 28–29: «Sublacum, cui sic in cunctis mundanis commodis mellifluum os altissimi benedixit eiusque largiflua dextera de bonorum omnium ubertate providit».

787

«Cum pater aestivos vellet vitare calores, / Montiflasconis texta quieta petit. / Inveniens igitur habitacula millia, turrim / Construit, et reparat bellificando domos». Стихи Тьерри де Вокулер. Цит. по: Campi P.M. Dell’Historia ecclesiastica di Piacenza, con mentione di famiglie, huomini illustri, registro de’ privilegi. Vol. II. Roma, 1662. P. 410. Signorelli G. Viterbo nella storia della Chiesa. Vol. II. Viterbo, 1940. P. 240.

788

RIS. Т. III. Р. 605.

789

Finke H. Aus den Tagen. S. XIV.

790

Potthast. 24879.

791

«Mortuus, producit putredinem et fetorem. Vivus, hominem unicum inpinguat; mortuus, vermes plurimos inpinguabit. Quid ergo fetitius humano cadavere… Non liberabunt a morte, non defendent a verme, non eripient a fetore». «Conceptus in pruritu carnis, in fervore libidinis, in fetore luxurie:… agit vana et turpia quibus polluit famam, polluit personam, polluit conscienciam… massa putredinis qui semper fetet et sordet horribilis». Lotharii. De miseria. III, 4. P. 80. Эти выражения Лотарио можно сопоставить с некоторыми формулировками «Салернских вопросов: «Ad fetidum odorem tria occurrunt, aut extranei caloris habundantia, aut naturalis debilitas, aut humiditatis excessus. Verbi gratia… corruptione generata, odorem faciunt fetidum ut in stercore hominis; aut ex habundantia humoris ut in cicuta, unde sequitur corruptio et odor fetidus; aut ex intensione caloris innaturalis corpus corrumpentis, unde sequitur corruptio vel corruptus odor ut in fetido cadavere apparet». Quaestiones Salernitanae / ed. B. Lawn. L., 1979. Р. 25. N. 54. «Quare vultures percipiunt remota cadavera? Quoniam in eis spiritus animalis subtilis est, qui veniens ad fantasticam cellulam facile immutatur secundum aerem qui est infectus a fumo qui est resolutus a cadaveribus, et ideo longe posita facile percipiunt». Ibid. P. 231. N. 66.

792

Ibid. P. 346.

793

V и VI книги аристотелевской «Истории животных» посвящены размножению живых существ. «О происхождении животных» более подробно развивает теорию спонтанного размножения. Это сочинение Аристотеля перевел Генрих Аристипп († 1162), им пользовались Даниил из Морли и Мавр Салернский. См.: Louis P. La génération spontanée chez Aristote // Actes du XIIe Congrès International d’histoire des sciences. Vol. I. P., 1970. P. 291–305.

794

Hampe K. Eine Schilderung. S. 533: «Hoc quippe volatile… magis in corruptis quam integris, plenius in dulcibus quam in acerbis delectatur, cum non sit flegmatica sed colerica complexione compactum».

795

Raumer F. von. Geschichte der Hohenstaufen und ihrer Zeit. Bd. IV. Leipzig, 1825. S. 22. Celli R. La malaria. P. 31.

796

Vita Gregorii IX, LC, II, 22: “…illamque serpentium magnarum congeriem intra urbis menia inundatio diminuta reliquid, ut eorum putredine molesta lues in homines et jumenta deseviens magnam ipsorum partem tum morte tum infirmitate damnaverit”.

797

«Quodsi pestilentialis aer ab inferioribus insurgat, ut ab aperitione fossae terrae ut accidit nostris temporibus prope Neapolim ubi occidit in ruinam quidam mons, et exiverunt de illo monte serpentes quasi infiniti et monstruosi, et corruptum est ibi in tantum aer, quod omnes de terra quasi monstrui fuerunt». Breviarium // Arnaldus de Villanova. Opera omnia. Basileae, 1585. Lib. II, 30.

798

Vita Gregoriii IX // LC. Vol. II. P. 22: «Et quia quedam Urbis itinera sui concavitate reflexa per detentionem putredinum fere inaccessibilia reddebantur, nec tamen absque gravissima civium ibidem degentium corruptela, pater munificus quedam fieri purgamenta decrevit, que Romani clavicas vocant, pe quarum vastos iatus influente putredine salubriter aeri providetur et vie». Ibid. Р. 27: «Ne vero putredo neglecti vulneris latius cresceret in reliquum corpus effusa, providit pater doctissimus remedium festinatum, subito languoris insultus forti medicamento precidens, et fidelium Ecclesiae in armis et machinis acie ordinata, Cartellariam turrim illam Babel nullo priori fatigatam impulsu comminuit et potenter evertit». Ibid. Р. 23: «ille contagiosus morbus heretice pravitatis».

799

Hampe К. Eine Schilderung. S. 27, 29.

800

«Corpus miserum omni solacio destitutum… me video nudum terre humatum… Nunc autem me video miserum putridum sub terra iacentem variis plenum vermibus et fetentem». Цит. по: Haskins C.H. Latin Literature under Frederick II // Speculum. Vol. 3. 1928. P. 141.

801

Проблемы заражения рассматриваются в «Каноне» Авиценны (кн. IV, 1, трактат II, 1; трактат IV, 1–5 (ed. Venezia, 1507. Fol. 398r, 416r – v). См.: Seidel E. Die Lehre von der Kontagion bei den Arabern // Archiv für Geschichte der Medizin. Bd. 6. 1912. S. 81–93; Grmek M. Le concept d’infection dans l’Antiquité et au Moyen Age, les anciennes mesures sociales contre les maladies contagieuses et la fondation de la première quarantaine à Dubrovnik (1377) // Radovi sa Medunarodnog simpozii a u povodu sestote oblj etnice Dubrovacke karantene. Zagreb, 1980. P. 9–54; Wilson C.E. The conquest of Epidemic Desease: a chapter in the History of Ideas. Madison, 1980; Carrerar Panchon A. Sobre el concepto de pestilencia, (waba’) en el Canon de Avicena // Asclepio. Vol. 33. 1981. P. 267–273; Nutton V. The seeds of disease: an explanation of contagion and infection from the Greeks to the Renaissance // Medical History. Vol. 27. 1983. P. 1–34.

802

«Mundo senescente senescunt homines, non propter mundi senectutem, sed propter multiplicationem viventium inficientium ipsum aerem, qui nos circumdat». De retardatione accidentium senectutis / ed. A.G. Little, E. Withington, Oxford, 1928. P. 8.

803

Diepgen P. Studien zu Arnaldus von Villanova // Archiv für Geschichte der Medizin. Bd. 5. 1912. S. 95.

804

Michel Scot. Liber particularis. 76 / Ed. O. Voskoboynikov. Firenze, 2019. P. 209. «Et ista corruptio aeris non contigit ubique sed transfertur de regione in regionem latenter et manet».

805

Hönger F. Ärztliche Verhaltungsmassregeln auf dem Heerzug ins Heilige Land für Kaiser Friedrich II., geschrieben von Adam v. Cremona (ca. 1227). Borna, Leipzig, 1913. S. 39–43; Powell J. Greco – Arabic Influences on the Public Health Legislation in the Constitutions of Melfi // Archivio Storico Pugliese. Vol. 31. 1978. P. 89–90. См. также «Мельфийские конституции» III, 48 («De conservatione aeris»). Die Konstitutionen Friedrichs II. für das Königreich Sizilien / Ed. W. Stürner. Hannover, 1996. S. 416.

806

Paravicini Bagliani A. Medicina. Р. 76. По мнению Альберта Великого, «конъюнкция Юпитера и Марса в Близнецах порождает смертоносные ветры, а порча воздуха вызывает неожиданные эпидемии среди людей и животных». Winslow C.—E. A. The Conquest of Epidemic Disease. A chapter in the History of Ideas. Madison, 1980. P. 96. Эпидемии, возникшие из – за изменения температуры и состояния воздуха, отравляют тело. Albertus Magnus. De animalibus. VII, 2, 1–2.

807

Les Registres d’Urbain IV. N. 1000–1001.

808

Paravicini Bagliani A. La mobilità. P. 202–203; Cortonesi A. Per la storia delle colture tessili nell’Italia bassomedioevale: il lino e la canapa nelle campagne laziali // Latium. Rivista di studi storici. Vol. 2. 1985. P. 130.

809

Bale J. Scriptorum illustrium maioris Brytanniae, quam nunc Angliam et Scotiam vocant сatalogus. Basel, 1557–1559. Критический разбор источников: Paravicini Bagliani А. Medicina. Р. 393–408. В письме новоизбранному кардиналу архиепископ Кентербери Иоанн Пекхам вспоминает, что нередко встречал его «в курии или в школах». Это значит, что Хью бывал в курии до своего назначения Мартином IV 19 апреля 1281 года. Registrum epistolarum Johannis Pecham / ed. C.T. Martin. Vol. I. L., 1882–1886. P. 219.

810

Hampe K. Eine Schilderung. S. 529: «Sumus quidem non sub lacu, sed super lacu pulcherrimo commorantes, de quo nostre necessitati satisfacere non valentes, passiones Tantalidas integraliter sustinemus. Est lacus ipse dignis laudibus extollendus, qui cerulei coloris in se habens aspectum aliquantulum aure citacione commotus undas videtur marinas efficere, quamvis a mari saporibus et qualitate discordet… Cum eadem aqua ponitur in quiete illic cuperes animo spaciari, si natura similitudinem sequeretur effectu, quia pratum esse crederes quod videtur, excepto quod non apparet diversis floribus icturatum. Quid plura? Quantocumque maiori delectacione reficimur per aspectum, tanto maiori passione confundimur per absenciam et defectum… Sunt vero loca illa in amenis insulis constituta, que humanam naturam ad delectationem ydoneam mirabili modo invitant. Hic inde aqua labitur et in plures dividitur partes. Hic lento labitur cursu, hic velociori rapitur lapsu; hinc gurguliat, hinc rauco murmure clamat; illic silet perspicua, illic niveo rigore carens, ebullit velut in caccabo et assurgit». В начале пассажа присутствует игра словами вокруг названия Субьяко, на латыни «Sublaquaeum», что значит «под озером» (прим. пер.).

811

Ibid. P. 530: «Hec a tercio Salomone diligitur, cum in eadem manus sacras apponat libenter et de ipsa frigido gargarismo utatur, et eadem duplici necessitati humane geminata virtute succurrat: per ipsam lavantur exterius, quecumque turpitudine humanis sunt sensibus inimica; interius quicquid eius resistit imperio, graciosa quadam humectacione repellit. Hoc est dignius elementum, si humana posset condicio sine ceteris sustentari».

812

«Contigit autem his diebus papam ad Fontem Virginum, quo spatiandi causa loco et tempore competenti libenter atque frequenter ire consuevit, profectum esse. Erat autem fons ille fons pulcherrimus, a Laterano non longo intervallo meridionali ex latere distans, limpidas et frigidas aquas ex se fundens, pariis lapidibus arte conclusus, et rivum amoenum et amplum ad campos emittens… Qui cum ad fontem venisset, et paulo remotius in campo cum suis e regione consederit, papa, qui juxta fontis scaturiginem aliquantulum remotus ab aliis, quasi in conclavi quodam praeter semitam arctam aquis et undis undique concluso cum paucis de familia sua secretiore sedebat, archidiaconum ad se vocari jussit, et solum sine socio venire praecepit». Giraldi Cambrensis opera / ed. J.S. Brewer. Vol. III. L., 1863. P. 252–253.

813

«Set propitiante Domino in die tertia visus est prandere cum sociis ad radicem montis Circhegi, ad fontem qui ex tunc Papalis est appellatus». LP. Vol. II. P. 416–417.

814

«Ibique quiddam miraculosum evenit, quod, cum cives anxiarentur super aquarum penuria, coeperunt circa civitatem studiose perquirere ubi fodiendo possent aquarum copiam quae sufficeret equorum multitudini adaequandae, ac subito sub muro civitatis viderunt aquam scaturire de rupe, quae fossas ibi factas replevit, ita exiens abundanter, quod omnibus equis sufficiebat ad optus; vocatusque est Fons Papalis». Gesta Innocentii III. PL. T. 214. Col. XXV–XXVI.

815

«Cumque apud Ferentinam per totam aetatem demoratus fuisset, ubi fieri fecit optimum et pulcherrimum fontem». Ibid. Col. CLXXXVIII.

816

«Добрый житель Витербо захотел отправиться в Иерусалим, и ночью ему было видение, что он должен начать копать около пещерного водоема и найдет сокровище. Он рассказал об этом консулам и всему народу. Пошли процессией, с крестом, стали в том месте копать и нашли теплую целебную воду, прозвав ее Водой крестового похода. Теперь она называется Папской купальней, потому что Николай V ее устроил». Ciampi I. Cronache e statuti della città di Viterbo. Firenze, 1872. P. 14.

817

О купальнях Витербо см.: G. Durante. Trattato di dodici bagni singolari della illustre città di Viterbo. Perugia, 1595. Cap. VI. О Скоппьо: Burchardt J. Witelo. Filosofo della natura del XIII sec. Una biografia. Warsaw, 1984. P. 53. Джироламо из Витербо написал трактат «Об источниках Витербо», посвященный Иннокентию VI (1352–1362). Интерес к воде очень важен для королевских дворов норманнов и Штауфенов: Calò Mariani M.S. Utilità e diletto. L’acqua e le residenze regie dell’Italia meridionale fra XII e XIII secolo // Mélanges de l’Ecole Française de Rome. Vol. 104. 1992. P. 343–372.

818

«Fuit papa calculosus et valde senex et caruit balneis, quibus solebat Viterbii confoveri». MGH. SS. Bd. XXVIII. S. 1674.

819

«Invenimus et nos diebus estivis circa horam vespertinam vel modicum ante circa Viterbium in quodam precipitio apud balneum quod dicitur Scopuli aquam vehementer precipitari, descendentesque ad videndum quod in ipsa posset accidere soli sibi opposito, vidimus iridem perpetuam, sole circa aspectum illi debitum existente, et multas ex proprietatibus iridis notavimus». Witelo. Opticae libri decem instaurati / ed. F. Risner. Basel, 1572. S. 67.

820

Les Registres de Boniface VIII. N. 1648. Кампано оставил в наследство одному своему домашнему узуфрукт с поля и виноградника, а также дом в Витербо вместе со скарбом. Посланник арагонского короля при курии оценивал владения новарца в этом городе в 12000 флоринов.

821

Таковы пребывание Иннокентия IV (1245–1250) и Григория X (1274–1275) в Лионе, где прошли два собора католической церкви.

822

Le Goff J. La perception de l’espace de la chrétienté par la curie Romaine et l’organisation d’un concile oecuménique en 1274 // Histoire comparée de l’administration (IVe—XVIIIe siècles). München, 1980. S. 11–16.

823

Tholemeus Lucensis. Op. cit. P. 1180: «viridarium de diversis consitum arboribus, et magnae amplitudinis». Об идее «живописности» у норманнов и Штауфенов см.: Calò Mariani M.St. Utilità. P. 361 ss.

824

См. географическую карту Фра Паолино Венецианца (1323) из Ватиканской библиотеки (BAV. Lat. 1960. Fol. 270v): Krautheimer R. Rome. P. 208. Fig. 165; Воссозданный Рим. С. 45. В зверинце, устроенном в Авиньонском дворце и в замке в Пон – де – Сорг, можно было видеть павлинов. Schäfer K.H. Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt XII., Klemens VI. und Innozenz VI. (1335–1362). Paderborn, 1914. S. 15; Id. Ausgaben unter den Päpsten Urban V. und Gregor XI. Paderborn, 1937. S. 493.

825

Это имя писалось по – разному, оригинал завещания не дошел. Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 217. Первый персонаж, названный «папским медиком», это магистр Филипп, которого Александр III отправил «славному королю Индии», то есть Пресвитеру Иоанну; соответствующее послание издано Царнке: Zarncke F. Der Priester Johannes // Abhandlungen der philologisch – historischen Klasse der königlich Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften. Bd. VIII. 1879. S. 941–942: «Sed et dilectus filius noster, magister Philippus, medicus et familiaris noster, qui de intentione pia et proposito tu cum magnis et honorabilibus viris tui regni se in partibus illis verbum habuisse proponit».

826

См. ниже, часть III, гл.3.

827

Kamp N. Kirche und Monarchie im Staufischen Königreich Sizilien. Bd. I/1. München, 1972. S. 475–476.

828

«Hoc physicae antistes, quos Aegidiana libellos / Sanctio produxit, digno Romoaldus honore / Consecret et celebret, qui ne penetrabilis aurae / Solvatur radiis populo mirante per aestum / Obnubit caput et triplici domat astra galero / In physica celebrem quem Justiniana favore / Divitis eloquii prudentia tempore longo / Detinuit, sed eum Romana curia sedis / Nunc colit autorem physicae, vitaeque patronum. / Ipse novo faveat operi, nec Parisianas / Aestimet indignum physicam resonare Camoenas. / Nam logices ubi fons scaturit, ubi plenius artis / Excolitur ratio, sibi physica figere sedem / Gaudet, et ancillis non dedignatur adesse». De laudibus et virtutibus compositorum medicaminum. I, 131–144 / ed. L. Choulant // Aegidii Corboliensis Carmina Medica. Leipzig, 1826. S. 52–53. Эту поэму можно датировать 1195–1223 гг. Rose V. Edigii Corboliensis Viaticus. Leipzig, 1907. S. III.

829

Архиескоп Ромуальд говорит, что «прекрасно разбирается во врачевании». Chronicon // RIS. Vol. VII. P. 171. Это подтверждвает и Уго Фалькандо: «vir in physica probatissimus». Ugo Falcando. Liber de Regno Siciliae / ed. G. Del Re // Cronisti e scrittori sincroni Napolitani. Vol. I. Napoli, 1845. P. 362. De Renzi S. Collectio Salernitana. Vol. IV. Napoli, 1856. P. 568–576.

830

Это очень важное свидетельство о влиянии Салернской школы на куриальную среду в конце XII века, но оно все же не доказывает, что Ромуальд жил при курии или служил личным врачом какого – нибудь понтифика. См. об этом критические замечания Де Ренци (ibid.) на мнение Марини: «Возможно, он был главным врачом Целестина III, а может, и Иннокентия III». Marini G. Degli archiatri pontificij. Vol. I. Roma, 1784. P. 10.

831

Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 9, 11–12, 72–79.

832

Ibid. P. 535: «Ipse namque diligencius omnibus intellectis, ut medelam tibi conferat et salutem, tibi per ypotecaria (o ypocratica) scripta in virtutem appetitus districte precipiendo mandavit, quatinus ab omnibus abstineas cum effectu, que augere possent persone macritatem. Quod si forte, quod non credimus, ipsius mandati negligens exequendi extiteris, te auctoritate ypotecaria (o ypocratica), qua fungitur, a cibis et potibus necessariis ulterius noveris esse suspensum».

833

Hampe K. Ein ungedruckter Bericht. S. 535: «magistrum duxi Ro(manum) subtiliter consulendum, virum utique maturum et laudabili virtute firmatum, quem tercius Salomon et ipse debita distinctione honorat».

834

PL. T. 217. Col. 688: «arte enim medicinae contraria contrariis curantur».

835

«Galienus, naturalium rerum subtilissimus perscrutator». Hampe К. Eine Schilderung. S. 535.

836

Hugenholtz F.W.N. The Anagni Frescoes – A Manifesto. A historical investigation // Mededelingen van het Nederlands Instituut te Rome. Vol. 41. 1979. P. 139–172.

837

«Emit etiam domum inter clausuram palatii, quam ad habitationem medici deputavit». Gesta Innocentii III. Col. 201.

838

Rusch B. Die Behörden und Hofbeamten der päpstlichen Kurie des 13. Jahrhunderts. Königsberg, 1936. S. 69.

839

Иннокентий III о своем здоровье: Reg. I. 456 // Die Register Innocenz’ III. Bd. I / ed. O. Hageneder, A. Haidacher. Graz, Köln, 1964. S. 681; Reg. II. 198 // Die Register Innocenz’ III. Bd. II / ed. O. Hageneder, W. Maleczek, A.A. Strnad. Roma, Wien, 1979. S. 377; Regestum Innocentii papae III super negotio Romani imperii / ed. F. Kempf. Roma, 1947. P. 177. О тяготах человеческого состояния: PL. T. 217. Col. 656. Медицинская лексика: Tillmann H. Papst Innozenz III. S. 239.

840

PL. T. 217. Col. 582: «Sicut rationabiliter asserunt, qui de rerum naturis edisserunt, luna frigida est et humida»; PL. Т. 217. Col. 680: «Somnus enim, ut asserunt qui de rerum naturis edisserunt, est quies animalium virtutum, cum intentione naturalium»; PL. T. 214. Col. 1121: «Alii vero tenent, quod aqua cum vino transubstantiatur in sanguinem, cum in vinum transeat mixta vino, licet physici contrarium asseverent».

841

PL. T. 217. Col. 333: «Caro quippe lebrosi alicubi est plana et alicubi inflata, alicubi rubicunda, alicubi est nigra, et alicubi corrosa»; PL. T. 217. Col. 387: «Sciendum est autem, quod quaedam febris simplex, quaedam duplex, quaedam continua, et quaedam interpolata»; PL. T. 217. Col. 388: «Quidam patiuntur dolores, quidam tumores, quidam calores, et quidam furores».

842

PL. T. 217. Col. 673 ss.

843

PL. T. 217. Col. 65; PL. T. 216. Col. 161.

844

O’Neill Y. Innocent III and the Evolution of the Anatomy // Medical History. Vol. 20. 1976. P. 429–431.

845

июня 1206 г. Иннокентий III передал клирику Р., племяннику магистра Давида, папского капеллана, часть пребенды, которой тот владел от капитульной церкви Динана в Льежском диоцезе и которая перешла понтифику. PL. T. 215. Col. 901; Potthast. 2790. Théry G. Autour du décret de 1210: I. David de Dinant. Etude sur son panthéisme matérialiste. Kain, 1925. P. 9 s.; Borst A. Die Katharer. Stuttgart, 1953. S. 114; Kurdzialek M. David von Dinant als Ausleger der aristotelischen Naturphilosophie // Miscellanea Mediaevalia. Bd. 10. 1976. S. 181–192; Id. L’idée de l’homme chez David de Dinant // Symbolae. Vol. 1. 1976. P. 311–322.

846

«Huius autem causam scripsimus in libro De anotomia venarum et arteriarum et nervorum totius corporis». Kurdzialek M. Davidis de Dinanto Quaternulorum fragmenta. Warszawa, 1963. S. 38. Анатомические и эмбриологические изыскания Давида дошли лишь фрагментарно и изданы: Kurdzialek M. Anatomische und embryologische Äusserungen Davids von Dinant // Sudhoffs Archiv. Bd. 45. 1961. S. 1–22 (Gent. Ms. 5. Fol. 158v–182v; Paris. BnF. Lat. 15433. Fol. 215r – v; Wien. ÖNB. Lat. 4753. Fol. 141r–143v). Нас интересуют следующие места (Ibid. S. 3): «In nostro autem mediterraneo mari non fit tanta effluxio et refluxio maris, quia multo minus est occeano minusque caloris habet in fundo» (Gent. Ms. 5. Fol. 179v); «Accidit autem aquas a terra cum spiritu erumpentes quandoque post conclusionem hyatus remanere supra terram et eficere stagnum quale est illud Palestine et aliud in Sicilia, simile eius quod est in Palestina, tam in sapore quam in calore» (Ibid. Fol. 182r). Важно свидетельство Альберта Великого, согласно которому некий Давид перевел с греческого на латынь для Фридриха II трактат «О проблемах», De problematibus (то есть «Проблемы», Problemata, самого Давида Динанского): «Cuius ratio est in quodam libro De problematibus quibusdam, quem transtulit quidam, dicandum Imperatori Frederico, de Graeco in Latinum, et incipit, Cum essem in Grecia, venit ad manus meas liber». Albertus Magnus. Politica. l. 2. Cap. 7 // Alberti Magni. Opera omnia / ed. A. Borgnet. T. VIII. Paris, 1890. P. 163. Birkenmajer A. Découverte de fragments manuscrits de David de Dinant // Revue néoscolastique de philosophie. Vol. 35. 1933. P. 223; Kurdzialek M. Davidis de Dinanto Quaternulorum fragmenta. S. XX.

847

Sudhoff K. Richard der Engländer // Janus. Bd. 28. 1924. S. 397–403; Schmitt C.B., Knox D. Pseudo – Aristoteles Latinus. A Guide to Latin Works Falsefy Attributed to Aristotle Before 1500. L., 1985. P. 15–16; Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 17, 19–20.

848

В «Хирургическом трактате» Тедерика Боргоньони есть глава о свище, где говорится о племяннике Иннокентия IV, страдавшем от этой хвори». Giacosa P. Magistri Salernitani nondum editi. Torino, 1901. Р. 440. О рукописях и изданиях этого автора см.: Tabanelli M. La chirurgia italiana nell’Alto Medio Evo. Vol. I. Firenze, 1965. P. 211–213. Тедерик остался ему верен и посвятил на старости лет последнюю версию «Хирургии».

849

Henri de Mondeville. Chirurgie… composée de 1306 à 1320 / ed. E. Nicaise. P., 1893.

850

Seidler E. Die Medizin in der “Biblionomia” des Richard de Fournival // Sudhoffs Archiv. Bd. 51. 1967. S. 51.

851

Les Registres de Grégoire IX. N. 4875; Paravicini Bagliani A. Cardinali di Curia e ‘familiae’ cardinalizie dal 1227 al 1254. Vol. I. Padova, 1972. P. 139–140.

852

Les Registres d’Innocent IV. N. 2199. Langlois C.—F. Un document relatif à Richard de Fournival // Mélanges d’archéologie et d’histoire. Vol. 10. 1890. P. 124–125. Такое же разрешение 27 сентября 1253 г. получил и его племянник, амьенский каноник Тома де Фурниваль. Les Registres d’Innocent IV. N. 7055.

853

Benjamin F.S., Toomer G.J. Campanus of Novara and Medieval Planetary Theory. Theorica planetarum. Madison, 1971; Burnett Ch. Catalogue // Adelard of Bath. An English Scientist and Arabist of the Early Twelfth Century. L., 1987. Р. 170–171.

854

Источники и библиография: Paravicini Bagliani А. Medicina. Р. 88–115.

855

Полная биография: Paravicini Bagliani А. Medicina. Р. 89–115. В письме от 16 мая 1264 г. Урбан IV пишет о Кампано в стереотипных выражениях, канцелярским стилем, но и это важно. Les Registres d’Urbain IV. N. 1692.

856

Baethgen F. Quellen und Untersuchungen zur Geschichte der päpstlichen Hof— und Finanzverwaltung unter Bonifaz VIII. // Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken. Bd. 20. 1928–1929. S. 195, 201, 203–204. Просто phisicus: S. 195. О Джованни из Лукки см.: Marini G. Op. cit. Vol. I. P. 26–27.

857

Arnaldus de Villanova (?). Breviarium. Col. 1070: «Pillulis, sine quibus esse nolo, utebatur magister Campanus quotidie, omni die sumendo duas vel tres in modo cicerum». Мы не можем здесь обсуждать сложный вопрос авторства «Краткой практики», вопрос, нуждающийся в более детальном текстологическом разборе, чем тот, что был предпринят Р. Вердье и М. Батльори. Verdier R. Etudes sur Arnaud de Villeneuve, 1240 (?)–1311. 2 vol., Leiden, 1949; Batllori M. Arnau de Vilanova en Italie 1267?–1276? // Analecta Sacra Taraconensia. Vol. 20. 1947. P. 5–75 (совместно с Х. Каррерас Артау); Vol. 21. 1948. P. 75–119; Vol. 23. 1950. P. 83–101.

858

Simon Januensis. Clavis sanationis. Venetiis, 1507. Fol. II r: «Opusculum iam dudum a vobis postulatum quasi quid utile continens… qualitercumque ad finem usque perductum ingenio vestro dirigere censui iudicandum et si supplici rogatui detur audaciam etiam corrigendum».

859

Riddle J.M. Dioscorides // Dictionnary of Scientific Biography. Vol. IV. New York, 1971. P. 119–123; Id. The Latin Alphabetical Dioscorides // IIIth International Congress for the History of Science. Vol. IV. Moscow, 1974. P. 204–209; Stadler H. Dioscorides longobardus (cod. lat. Monacensis 337) // Römische Forschungen. Bd. 11. 1901. S. 1–121; Singer Ch. The Herbal in Antiquity and its Transmission to Later Ages // Journal of Hellenic Studies. Vol. 47. 1927. P. 37; Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 191–198.

860

Ibid. P. 193, 249.

861

Simon Januensis. Op. cit. Fol. XLIIv: «Et ego vidi Rome in gazofilatiis antiquorum monasteriorum libros et privilegia ex hac materia scripta ex litteris apud nos non intelligibilibus».

862

Ibid. Fol. IIr: «Ego enim vestrum librum sic intitulavi: Clavis sanationis elaborata per magistrum Simonem Januensem domini pape subdiaconum et capellanum, medicum quondam felicis memorie domini Nicolai pape quarti qui fuit primus de ordine Minorum».

863

Paravicini Bagliani A. I testamenti. P. 338.

864

Ibid. Р. 130.

865

Ibid. Р. 227, 335.

866

Ibid. Р. 338.

867

Les Registres de Clément IV. N. 1608; Stapper R. Papst Johannes XXI. Eine Monographie. Diss. Münster, 1898. S. 28.

868

Marburg. Universitätsbibliothek. Ms. 9. Fol. 107: «Pillule mirabilis operationis quas composuit frater Theotonichus pro papa Gregorio». Burnett Ch. An Apocryphal Letter from the Arabic Philosopher Al – Kindi to Theodore, Frederick II’s Astrologer, Concerning Gog and Magog, the Enclosed Nations, and the Scourge of the Mongols // Viator. Vol. 15. 1984. P. 162. Todi. Biblioteca Comunale. Ms. 85. Fol. 77v: «In nomine Domini Amen. Pillule fratris Alberti quas fecit fieri pro papa Gregorio… Hec sunt pillule ante cibum et post cibum pro omnibus quos inveni meliores et sine mutatione et ulla custodia. Tales sunt adhibende, cum non sint alicuius periculi quacumque homnia (sic!) sumantur. Has credo laude dignas. Effectum efficacissimum optimum probavi experimento. Et visum clarificant, principales operationes corporis reparant, passionibus capitis ex frigida causa subveniunt, diggestionem percurant, reuma adque catarrum potentem compescunt, sine molestia purgant stomaci passionem exfringendo causam, optime purgant oppilationem spiritus et epatis removent, lapidem frangunt, urinam et mestruam provocant, omnibus etatibus tam virorum quam mulierum conveniunt».

869

Liber de sanitate a magistro Johanne de Toleto compositus дошел в рукописи Clm 480 Баварской национальной библиотеки в Мюнхене. О мази: fol. 26v. О ней снова заходит речь на листе 33v: «Nota quod istud est electuarium experti iuvamenti, quod fecit Innocentius papa ad opus S. Pauli Rome, qui amiserat visum, qui licet esset centenarius, optime recuperavit visum». Grauert H. Meister Johann von Toledo // Sitzungsberichte der bayerischen Akademie der Wissenschaften. 1901. S. 138. В рукописи VIII. G. 100 Национальной библиотеки в Неаполе за трактатом о глазных болезнях Акканамузали (fol. 68r–115r) следуют рецепты, первый из которых начинается так: «эту мазь сделал папа Иннокентий IV». Giacosa P. Magistri. P. 468. Аналогичный рецепт приписывался и Иннокентию III: Sarti M., Fattorini M. De claris archigymnasii Bononiensibus professoribus a saeculo XI ad saeculum XIV. Vol. I. Bologna, 1888. P. 387. N. 1: «Ad calcem physicae magistri Aldobrandini (автора «Кодекса здоровья») in veteri codice membr. manu exarato, quem communicavit mihi Simonettus comes Fanensis… inter alias medicorum praescriptiones haec legitur: Confectione то есть мазь для лица. Папа Иннокентий – аббату Сан Паоло в Пизе, которому было сто лет или около того. Он почти потерял зрение, с этим лекарством выздоровел». Похожий рецепт для Иоанна XXII: Marini G. Op. cit. Vol. I. P. 11.

870

Arnaldus de Villanova (?). Breviarium. I, XXI, 1110: «Pillule, quibus utebatur papa Alexander et rex ante cibum et post cibum quolibet die, que miro modo valent ad catharrum, visum clarificant, auditum corroborant, superfluitates a corpore expellunt, et sine immutatione diete accipi possunt». Ibid. II, III, add., 1190: «Pillulae, quas composui pro Alexandro, optime ad vocem deperditam restaurandam»; III, XXII, add., 1364: «unguentum quod misit rex Francie domino Gregorio pape IV (sic!); valet ad fistulam, cancrum et apostemata et ad omnes durities». Здесь можно найти ссылку на «опыт», experimentum, по излечению трехдневной лихорадки, поставленный неким папским медиком Franc. V., нигде больше не встречающимся (IIII, XVII, 1416), и на мазь, изготовленную другим папским медиком, скрытым за инициалами F.B., возможно, тем же самым. Сказано, что мазь помогает от «каменной болезни и колик» (II, XXXII, add., 1266: «utile contra vitium lapidis, et contra cholicam»). Ср.: «Cardinalis albus dicit, quod quicunque de novo passus fuerit crepaturam, si omni mane sumserit de succo scabiosae quod curatur infra novem dies ad plus» (II, XLIV, Add., 1291); «Ad dolorem artheticum mitigandun… detur de eo sero in modum nucis, expertum per cardinalem album» (II, XLV, add., 1298). Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France. Vol. IX. P., 1888. P. 15; Throndike L. Michael Scot. L., 1965. P. 74. Salins. Bibliothèque Communale. Ms. 45. Fol. LXIIIv: «Pillule gloriosi regis Cicilie quibus utebatur qualibet die papa Alexander». Медицинский опыт Белого кардинала (цистерцианца Хуана Толедского) подтверждают и другие независимые друг от друга источники. В одной ватиканской рукописи сохранились его стихи «к папе Урбану, умершему от плеврита» (Barb. lat. 171. Fol. 155v). Ср.: Basel. Universitätsbibliothek. Ms. II 13. Fol. 103; Paris. BnF. Ms. lat. 3267. Fol. 54v; Troyes. Bibliothèque Municipale. Ms. 1840. Fol. 55. В одной рукописи XIV века из Тоди множество рецептов приписывается людям, связанным с папским двором XIII века, в том числе Белому кардиналу и Джованни из Прочиды. «Cardinalis Albus fecit pillulas optime contra reuma ed ad observandam sanitatem… conficiantur similiter et fiant pillule et recipiantur in sero pro qualibet vice una». Джованни приписывается мазь против ревматизма. Один рецепт был составлен для Григория IX. Todi. Biblioteca Comunale. Ms. 85. Fol. 77r.

871

«Мазей – две. Первая мазь магистра Ансельмо из Генуи, который продал рецепт нашему славному государю, Филиппу Красивому и Благочестивому, светлой памяти королю Франции». Ср.: «Octava est emplaustrum quod comes Guilelmus habuit a papa Bonifacio, et papa habuit id a magistro Anserino (sic!) de Ianua: qui etiam id dederat regi Franciae». Guy de Chauliac. Op. cit. P. XLIV, 256, 263, 617, 624, 660. Флорентийская рукопись дает рецепт «очень ценной мази», способствующей сворачиванию крови и предотвращающей перегрев поверхности кожи. Firenze. Biblioteca Riccardiana. Ms. 1066. P. III. Fol. 37r. Рецепт для Бонифация VIII дошел также в одной болонской рукописи: Bologna. Biblioteca universitaria. Ms. 977 (1885). Fol. 95r. Thorndike L., Kibre P. A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin. L., 1963. N. 1332 (Recipe piperis albi quod reperitur). Об Анри де Мондевиле см. Pouchelle M. – Chr. Op. cit.

872

Просопографические данные: Paravicini Bagliani А. Medicina. Р. 3–51.

873

В исследованиях о рецепции «Канона» на Западе «Отсрочка» не рассматривается. Corner G. Anatomical Texts of the Earlier Middle Ages. Washington, 1927. Р. 38–44; Schipperges H. Die Assimilation der arabischen Medizin durch das lateinische Mittellalter. Wiesbaden, 1964; McVaugh M. The "Humidum Radicale" in Thirteenth – Century Medicine // Traditio. T. 30. 1974. P. 259–283; Ballester L.G. Arnaldus de Vilanova (c. 1240–1311) y la reforma de los estudios medicos en Mentpellier (1309): El Hipocrates latino y la introducion del nuevo Galeno // Dynamis. Vol. 2. 1982. P. 27–158; Jacquart D. La réception du "Canon" d’Avicenne: Comparaison entre Montpellier et Paris au XIIIe et XIVe siècles // Actes du 110e Congrès national des sociétés savantes. Section d’histoire des sciences et des techniques. II. Histoire de l’école médicale de Montpellier. Paris, 1985. P. 69–77; Siraisi N.G. Avicenna in Renaissance Italy. The ‘Canon’ and Medical Teaching in Italian Universities after 1500. Princeton, 1987. P. 19–57.

874

«Cum generatur homo prospera nulla videns? / Disputat inde aliquis, qui physica corpora novit, / Physicum et secum comparis artis habet, / Cum sint humores in corpore quatuor omni / Organico, sumptus quos alit usque cibus:/ Queritur, an omnes pariter generantur, an unus / Per prius, et reliqui posteriore loco?». Versus 814–824. Grauert H. Magister Heinrich. S. 97.

875

«Ubi eum tam gravis aegritudo pervasit, ut de ipsius liberatione pene nulla spes esset, ita ut per ipsam civitatem saepius insonuerit quod diem clausisset extremum». Gesta Innocentii III. CXXXVII, CLXXXVIII. Regestum Innocentii papae III super negotio Romani imperii. S. 91, 96.

876

Burchardus Ursprengensis. Chronica / ed. O. Holder – Egger, B. v. Simson. MGH. SS. Hannover, 1916. S. 101.

877

Davidsohn R. Forschungen zur älteren Geschichte von Florenz. Bd. II. Berlin, 1900. S. 203. N. 1468. Laurent M.—H. Beatus Innocentius pp. V (Petrus de Tarantasia O.P.). Studia et documenta. Roma, 1943. P. 458. N. 184: «qui dicebatur esse infirmus».

878

Ibid. P. 459. N. 189.

879

Matthaeus Paris. Op. cit. P. 430: «Nec potuit ei cardinalis albi phisica suffragari».

880

Martinus Polonus. Op. cit. S. 481: «Et parum post videlicet die annunciationis virginis Marie, que fuit in die resurrectionis Domini, postquam celebrasset, solitamque refectionem cum suis capellanis sumpsisset, arripuit eum infirmitas occulta, ex qua licet se graviter pati diceret, eius phisici morbum et causam ignorantes, in eo nullum mortis indicium asserebant, die Mercuri proximo sequenti circa noctis horam quasi sextam debitum solvens conditionis humane, ad Dominum, ut certis opinatur indiciis, transmigravit». То же утверждает Франческо Пипино: «Parum post vero, die videlicet Resurrectionis, qui fuit in die Annunciationis, postquam celebrasset, et refectionem sumisset, arripuit eum infirmitas occulta, ex qua licet se graviter pati diceret, physici morbum ignorantes et causam, asserebant nullum esse in eo mortis indicium. Feria post hae quarta exsolvit debitum conditionis humanae». RIS. IX. Р. 726.

881

Клинические симптомы смерти кардинала Иштвана описаны на отдельном листе, вставленном в переплет рукописи, сегодня хранящейся в Национальной библиотеке Франции, где содержится заметка о последних днях Климента IV: «Nota, quod bone memorie dominum Penest(rinum) anno Domini MCCLXX prima die Julii – et fuit in die Martis in octavis beati Johannis Baptistae – post prandium arripuit febris continua, que sibi duravit usque ad diem Mercurii post octavas apostolorum qua die, videlicet in primo sumpno, dictus pater in Domino obdormivit… Nota, quod felicis recordationis dominum Clementem papam IIII. arripuit febris continua anno Domini MCCLVIII. die Martis in media nocte ante festum sancte Cecilie virginis; que sibi duravit usque diem Mercurii parum post auroram ante festum beati Andree apostoli, in qua hora, ut firmiter creditur, sancti angeli ipsius animam receperunt». Paravicini Bagliani A. Un frammento del testamento del cardinale Stephanus Hungarus († 1270) nel codice C 95 dell’Archivio del Capitolo di S. Pietro // Rivista di storia della Chiesa in Italia. Vol. 25. 1971. P. 173.

882

Matthaeus Paris. Op. cit. P. 299: «Tempore vero sub eodem, obiit magister Ricardus de Wendovre, canonicus Sancti Pauli Londoniensis, phisicus praeelectus… ecclesiae Sancti Albani quandam crucem legavit… Hujus crucis imago eburnea est, et cooperimento eburneo redimitur stipes crucis cum brachiis, qui stipes cum brachiis patibulum appellatur. Haec crux quandoque fuerat papae Gregorii, et eidem carissima. Et cum memoratus magister R[icardus] phisicus ipsius papae extitisset, papa moriturus contulit quod ei fuerat carissimum sibi carissimo; videlicet ipsam crucem magistro Ricardo». Другой знаменитый папский врач XIII века, Арнальдо из Виллановы, получил от понтифика серебряный крест, что следует из инвентаря его библиотеки и личного состояния: «Item crux argenti cum pede quam dedit dominus Papa». Chabas R. Inventario de los libros, ropas y demàs efectos de Arnaldo de Villanueve // Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos. Vol. 9. 1903. P. 198.

883

Paravicini Bagliani A. I testamenti. P. 339. N. 21–25, 27–29: Гульельмо из Брешии, папский медик; Джованни, медик кардинала Маттео Россо Орсини; Тедино, медик кардинала Франческо Каэтани; Джованни из Анконы, Бартолино и Ринальдо из Рьети, медики покойного кардинала Джерардо Пармского; медик кардинала Ландольфо Бранкаччо; Джовании из Токко и Якопо из Бриндизи, медики сицилийского короля Карла II Анжуйского.

884

Dykmans M. Les pouvoirs. P. 131: «quod medici, cum medicinis, speciarii, confessores, munitores et barbitonsores, ad eosdem cardinales inclusos, libere ingrediantur pro ipsorum explendis ministeriis et egrediantur ab eis». Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 191 ff.

885

Petrocchi M. Op. cit. P. 207: «lingua expeditissimus, vox eius sonora et si supresse proferebatur, audiebatur ab omnibus et intelligebatur».

886

Ibid. Р. 207: «Aspectus eius reverebatur ab universis plurimum et timebatur». Schmidinger H. Das Papstbild in der Geschichtsschreibung des späteren Mittelalters // Römische Historische Mitteilungen. Vol. 1. 1956–1957. P. 106–129.

887

Jean Papire Masson. Libri sex de episcopis Urbis, qui Romanam Ecclesiam rexerunt. Paris, 1586. P. 223: «Hic hilaris vultu, mediocris corpore, corde / Fortis, in aspectu dulcis, honoris amans. / Venustus facie, clara quoque voce, peritus / Cantus, quem gratum musica voxque dedit». Ср.: Schmidinger H. Das Papstbild. S. 33.

888

Continuatio Romana brevis // MGH. SS. Bd. XXX. S. 712: «Decorus facie, nobilitatem et pulchritutidem moribus et prospicuitate decorans, statura procerus… in vulgari pulcherrimus praedicator, cantorque sonorus, divinorum misteriorum amatissimus persecutor, elemosinarius largifluus publicus et occultus». Джулиан Гарднер считает это «коллажем из общих фраз». Gardner J. Patterns of Papal Patronage circa 1260–circa 1300 // The Religious Roles of the Papacy: Ideals and Realities, 1150–1300. Toronto, 1989. Р. 440.

889

Tholemeus Lucensis. Op. cit. P. 1179: «Hic fuit multum compositus homo in moribus: unde et apud multos el composto appellabatur et erat de pulchrioribus clericis mundi».

890

Francesco Pipino. Op. cit. P. 724: «Corpus et exterius tibi quid sors blanda negavit? /… / Corporis egregio decus ejecere decori / Mira pudicitia, graviumque decentia morum». Ladner G. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 21.

891

Herklotz I. "Sepulcra". S. 199. Уже Генрих Вюрцбургский в 1261–1265 гг. объявляет, что его муза поет славу кардинала Гаэтано: «Cuius ni desint nostre sua carmina muse, / Tempus in omne suum fama celebris erit. / Ymo post obitum faciam ne vivere cesset, / Carmine perpetuo busta novabo viri». Versus 749–752. Grauert H. Op. cit. S. 94. Ср.: versus 140–145. Поэт ставит перед собой задачу увековечить кардинала после смерти.

892

Grauert H. Op. cit. Versus 949–950, 957–958: «Hos facile est novisse tibi: procera statura / Et forme candor indice prodit eos… / Quid moror? ipsa viros complexio clara coartat / Ne quid agant preter nobilitatis opus». Ср.: versus 250.

893

Gardner J. Arnolfo di Cambio and Roman Tomb Design // Burlington Magazine. Vol. 115. 1973. P. 430.

894

Tholemeus Lucensis. Op. cit. P. 1191. Willelmi Rishanger quondam monachi S. Albani et quorumdam anonymorum, Chronica et Annales / ed. H.T. Riley. L., 1865. P. 109.

895

Tholemeus Lucensis. Op. cit. P. 1176: «Et quamvis magnus fuerit in scientia, modicus tamen fuit in distinctione; praeceps enim fuit in verbo, et mitis tantum in moribus, et plus apparebat, quia facilis ad eum fuit ingressus, et inde patebat omnibus suus defectus: quod est contra documentum Philosophicum, quia facta Principum personalia non debent patere conspectibus hominum, sed solum publica, in quibus Princeps habet populo respondere, sicut Maximus descripsit Valerius». Эта тема с новой силой зазвучала в XV веке: Филельфо, опираясь на Аристотеля, утверждает, что «король должен отличаться от других одеждой, речью и почестями», а наместник Христа на земле, «обладающий небесной властью», не должен иметь ничего общего с толпой. Miglio M. Vidi thiaram Pauli papae secundi // Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano. Vol. 81. 1969. P. 275.

896

«Ille vero homo est optime memorie bene compositus in natura, qui habet carnes molles, humidas, mediocres inter asperitatem et lenitatem, et qui est non nimis longus nec nimis brevis, atque declinans ad rubedinem, mitis aspectus, capilli plani mediocriter, magnorum oculorum et declinancium ad rotundidatem, mediocris et mensurati capitis, magnitudine colli equalis bene dispositi, cujus eciam humeri parum declinant, carentes carnositate in cruribus et genibus, clare vocis cum temperancia in sublimitate et grossicie, longarum palmarum, longorum digitorum declinancium ad subtilitatem, mediocris risus, et modice derisionis, cujus aspectus quasi commixtus est leticie et jocunditati». Secretum secretorum cum glossis et notulis / ed. R. Steele. Oxford, 1920. P. 171. Слово compositus фигурирует и в полемике гуманиста Джованни Антонио Кампано против папы Павла II (1464–1471): «Es compositus et splendidus, quae res et si est pontifice summo dignissima, non desunt hic quoque qui aliorsum quam res est interpretentur, nec ad splendorem domesticum id referant et maiestatem tantae sedis, sed ad supervacuum quemdam cultum et delitias accipiant». Цит. по: Miglio M. Vidi thiaram. P. 292–293.

897

Secretum. P. 146: «Sicut ergo oportet te esse virum spiritualem pulcri aspectus et ornatum».

898

Brams J. Mensch und Natur in der Übersetzungsarbeit Wilhelms von Moerbeke // Mensch und Natur im Mittelalter. Berlin, New York, 1992. S. 545–548.

899

Agrimi J. Fisiognomica e Scolastica // Micrologus. Nature, Sciences and Medieval Societies. Vol. 1. 1993. P. 129–78.

900

«Decet eciam regem abstinere et non multum frequentare consorcium subditorum, et maxime vilium personarum; quia nimia familaritas hominum honoris parit contemptum». Secretum. P. 49. О ядах: «Cave, cave mortifera venena, non enim incipiunt homines de novo venenare: notum est quoniam multitudo regum vel dominorum aliorum anticipaverunt diem mortis, et occubuerunt pocionibus venenorum». Ibid. Р. 59. О врачах: «O Alexander, in uno medico non confidas: quoniam unus medicus potens est ad nocendum et de facili audet nephas presumere et scelus deducere ad effectum». Ibid. P. 59. Об астрономах: «O Rex clementissime, si fieri potest, non surgas nec sedeas nec comedas nec bibas et nichil penitus facias sine consilio viri periti in arte astrorum». Ibid. P. 60. Кампано Новарский, один из самых талантливых астрономов и математиков XIII века, был принят в папскую капеллу Урбана IV (1261–1264) и служил профессиональным астрономом.

901

Если в начале столетия источники говорят лишь об одном medicus pape, то во второй половине папы обычно располагают двумя одновременно. Frutaz A.P. Op. cit. P. 310: «Medici. Quilibet consuevit habere duas vidandas ordinarias et unam de gracia et sic in anonis et unum somerium ordinarium et unum pro libris. Tempore dominorum Bonifacii et Benedicti habuerunt vestes bis in anno et foraturas».

902

Эта идентификация предложена Хаскинсом. Haskins Ch. Studies in the History of Mediaeval Science. Cambridge, 1924. P. 137–140. Гриньяски высказывал отчасти необоснованные сомнения: Grignaschi M. La diffusion du "Secretum secretorum" (Sirr – al—’asrar) dans l’Europe occidentale // Archives d’histoire doctrinale et littéraure du Moyen Age. Année 47. 1980. P. 7–70. Ср.: Paravicini Bagliani А. Medicina. Р. 203–216; Williams S.J. The Early Circulation of the Pseudo – Aristotelian Secret of Secrets in the West: the Papal and Imperial Courts // Micrologus. Vol. II. 1994. P. 27–44. О переводчике: The "Secret of Secrets". Sources and Influences. L., 1982; Schmitt C.B., Knox D. Op. cit. P. 3, 54–75.

903

Les Registres de Grégoire IX. N. 118. Переводчик Филипп сообщает адресату своего перевода, Гвидо де Вере, епископу Валенсии, что арабский оригинал он нашел в Антиохии. Förster R. De Aristotelis quae feruntur Secretis secretorvm commentatio. Kiel, 1888. S. 38. Филипп служил в курии, а при своем дяде, Раньеро, патриархе Антиохийском и некогда вице – канцлере Гонория III, он находился в Антиохии (1219–1225). То есть Филипп – куриальный клирик с хорошими медицинскими познаниями.

904

Burnett Ch. An apocryphal letter. P. 157.

905

«Тайная тайных» утверждает, что небесные тела оказывают влияние на земные дела с помощью света, этого посредника между небесным и подлунным мирами. Brams J. Op. cit. S. 545–548; Grignaschi M. La diffusion. P. 19. N. 35.

906

Tea E. Witelo prospettico del XIII secolo // L’Arte. Vol. 30. 1927. P. 22 ss.

907

Simi Varanelli E. Dal Maestro d’Isacco a Giotto. Сontributo alla storia della ‘perspectiva communis’ medievale // Arte medievale. II serie. Anno III/1. 1989. P. 129.

908

Brams J. Op. cit. S. 556.

909

См. выше, часть III, гл. 1.

910

Lindberg D. Lines of Influence in Thirteenth – Century Optics: Bacon, Witelo and Pecham // Speculum. Vol. 46. 1971. P. 66–83; Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 119–140.

911

Ibid. P. 132.

912

Berger A.M. Die Ophtalmologie (liber de oculo) des Petrus Hispanus (petrus von Lissabon, später Papst Johannes XXI.). München, 1899. Этот трактат использовал еще Микеланджело: Id. Der von Michel Angelo Buonarotti eigenhändig geschriebene Augentraktat. München, 1897. Петр Испанский посвятил «Сокровище бедняков», Thesaurus pauperum, Григорию Х, «которого зовут отцом бедняков». Отметим игру слов в прологе трактата «О глазе»: «In nomine summi pontificis vel opificis, a quo omnes cause procedunt casualiter suum esse et originem extraverunt». Stapper R. Op. cit. S. 24. До своего избрания под именем Иоанна XXI (1276) Петр Испанский минимум пятнадцать лет провел в Римской курии. В 1261–1264 гг. он входил в окружение кардинала Оттобоно Фьески. Впервые мы встречаем его при папском дворе 31 декабря 1261 года в Витербо в качестве свидетеля в решении, вынесенном Фьески. Les Registres d’Urbain IV. N. 49. В первые месяцы 1260 г. Петр фигурирует в папских посланиях. Les Registres d’Alexandre IV. N. 3182 (14 марта) и 3183 (1 января).

913

Romanini A.M. Gli occhi di Isacco. Classicismo e curiosità scientifica tra Arnolfo di Cambio e Giotto // Arte medievale. Vol. 2. 1987. P. 1–43.

914

Zarncke F. Op. cit. S. 837–846. Оттон из Фрайзинга рассказывает, что 18 ноября 1145 года встретил в Витербо епископа Джебеля, что к югу от Лаодикеи, выходящего с папской аудиенции. Тот рассказал ему, что некий несторианин Иоанн, царь и пресвитер, правил на дальнем Востоке, за Персией и Арменией. Однако, выйдя из своих земель на помощь Иерусалимской церкви, он якобы не смог перейти Тигр и вынужден был повернуть обратно.

915

Pacaut M. Alexandre III. P., 1956. Р. 191. Альберик из Трех Источников вспоминает «Послание Пресвитера Иоанна» под 1165 годом. MGH. SS. Bd. XXIII. S. 848.

916

Zarncke F. Op. cit. S. 837–846.

917

«Если же кто достигнет старости, сердце его помрачается, голова затемняется, дух угасает и дыхание смердит, лицо морщинится и осанка кривится, взор мутится и пальцы трясутся, из ноздрей течет и волосы выпадают, хватка слабеет, движения коснеют, зубы гноятся и уши глохнут. Старик легко раздражается и медленно успокаивается. Все принимает на веру, и его не переубедить. Упрям он и жаден, вечно скорбит и жалуется. Охоч поговорить, но не любит слушать; быстр на гнев. Восхваляет древних и отвергает нынешних. Обличает настоящее и украшает минувшее. Воздыхает и томится, мучается и болеет. Вот, что говорит поэт: «Много невзгод старика окружает» и проч. Посему да не возносятся старцы над юношей, не хвалятся юноши перед старцем. Он был таким же, как мы, и мы станем такими же, как он». Лотарио де Сеньи. Ук. соч. С. 268–269. «Много невзгод…»: Гораций. Послание к Писонам об искусстве поэзии. Стих 169 / пер. А.В. Артюшкова (прим. пер.).

918

После начала творения, как мы читаем, люди жили девятьсот и более лет. Но жизнь человеческая постепенно уменьшалась. И сказал Господь Ною: «Не вечно Духу моему быть пренебрегаемым человеками, потому что они плоть; пусть будут дни их сто двадцать лет» (Быт 6.3). Этот срок был установлен как для всей жизни, так и для покаяния. С тех пор, согласно писаниям, редко люди жили больше. Но жизнь человеческая все умалялась. И вот говорит псалмопевец: «Дней лет наших – семьдесят лет, а если в силах, восемьдесят лет; и большая их часть – труд и болезнь» (Пс 89.10). А теперь «Не малы ли дни мои» (Иов 10.20)? Дни наши «бегут скорее челнока» (Иов 7.6). «Человек, рожденный от жены, краткодневен» (Иов 14.1) и проч. Теперь уже немногие доживают до шестидесяти лет, весьма немногие – до семидесяти. Там же. С. 268. Согласно «Деяниям Иннокентия III (PL. Vol. 217. Col. XVIII), Лотарио стал кардиналом в 29 лет (1190), в 37 лет стал папой (1198), что позволяет датировать его рождение около 1160 года. «Ничтожество» было написано между 25 декабря 1194 и 13 апреля 1195 гг.

919

Grmek M.D. On Ageing and Old Age. Basic Problems and Historic Aspects of Gerontology and Geriatrics. Den Haag, 1958. S. 56–57.

920

«Unde vidi montem in partibus Romanis, cuius aer et plante erant tante bonitatis, quod animalia morbosa, que ibi recipiebant pastum per spatium temporis, sanabantur; vnde animalia que capiuntur in locis montuosis sunt maioris virtutis, sicut dicit princeps de tyris in vere». De retardatione. P. 39.

921

Автор «Отсрочки» утверждает, что был во Франции: «Vnde inueni montem in quadam parte regni Francie, in quo frumentum nascens 7 vel 8 annis in granariis illesum conseruabatur, quia natura vius terre est altera melior in regeneratione nutrientium». Ibid. Р. 38. Все свидетельства о пребывании в Италии Филиппа Канцлера: Denifle H., Châtelain E. Chartularium Universitatis Parisiensis. Vol. I. Paris 1894. Филиппа в 1219 году вызвал в Рим Гонорий III: «Cum ad aures nostras de dilecto filio Ph. cancellario vestro quedam gravia provenissent, et ob hoc eum ad nostram presentiam vocassemus, qui ipso coram nobis postmodum comparente nullus contra eundem comparuit accusator» (P. 93. N. 33). Во второй раз его пригласил Григорий IX 10 мая 1230 года: «In eundem modum scriptum est.. episcopo et.. cancellario Parisien. ut personaliter veniat» (P. 134. N. 75). Но неизвестно, ездил ли Филипп в Рим.

922

«Explicit epistola de accidentibus senectutis s’.d’.q. domini castri gret, et missa ad Innocencium quartum summum pontificem». Paris. BnF. Lat. 6978. Fol. 36r. De retardatione. P. 89.

923

«Item epistola domini castri dicti goet de accidentibus senectutis missa ad Fredericum imperatorem». На присутствие «послания» в каталоге библиотеки аббата Ива Клюнийского указал еще Хаскинс: Haskins Ch. Latin Literature. P. 135–136. Kantorowicz E.H. Kaiser Friederich II. Ergänzungsband. Berlin, 1931. S. 154. Канторович не заметил связи «послания» с «Отсрочкой». Каталог дважды скопирован в парижской рукописи (fol. 84v–85r, 93v). Второй текст точнее, и он издан: Delisle L. Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothèque Nationale. Vol. II. P., 1874. P. 484–485. На листе 85r слово «сеньора», domini, отсутствует: Item epistola castri dicti goet de accidentibus senectutis missa ad Fredericum imperatorem. Аббатское служение Ива длилось с 1256 по 1273 (по Делилю) или с 1257 по 1275 гг. (DHGE. T. XIII. P. 87). Непонятно, какое чтение предпочесть, возможно, все-таки Goet, как в каталоге, потому что в форме Gret в парижской рукописи r надписная.

924

Михаил Скот использует выражение «Государь мира», Domine mundi, обращаясь к Фридриху II в предисловии к своему переводу «О животных» Авиценны: Frederice Romanorum imperator, domine mundi. Thorndike L., Kibre P. Op. cit. P. 57.

925

Melloni A. Innocenzo IV. La concezione e l’esperienza della cristianità come regimen unius personae. Genova, 1990. P. 23–26.

926

Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 55–84.

927

De retardatione. P. XXI–XXIII. Литтл подготовил критическое издание текста, аппарат и написал первую часть введения, где рассматривается и проблема «подлинности». Витингтон написал вторую часть введения, составил примечания и глоссарий. О «бэконовском» влиянии на изучение продления жизни в английской медицине XV в. см.: Getz F. To Prolong Life and to Promote Health: Baconian Alchemy and Pharmacy in the English Learned Tradition // Health, Disease and Healing in Medical Culture / Ed. S. Campbell, B. Hall, D. Klausner. New York, 1992. P. 140–151. Самая ранняя значительная группа рукописей передает текст «Отсрочки» анонимно, следующая приписывает его Арнальдо, третья – Раймунду, и только четвертая – Роджеру Бэкону. Но и британские рукописи не единодушны: в оксфордской рукописи Canonici Misc. 480 его имя, присутствующее, как обычно в традиции, восходящей к рукописи Bodley 438, в рубрике, зачеркнуто и заменено на Арнальдо из Виллановы, а в двух других рукописях из той же Бодлианской библиотеки имя Роджера Бэкона и вовсе добавлено позже (Canon. Misc. 334, E Musaeo 155).

928

Clark J.R. Roger Bacon and the composition of Marsilio Ficino’s "De Vita Longa" (De Vita, Book II) // Journal of the Warburg and Coutauld Institutes. Vol. 49. 1986. P. 230–232.

929

«Cogito et cogitavi temporibus multis». Автор не раз повторяет эту мысль. Кроме того, существует две редакции, краткая и пространная, автор обращался к Филиппу Канцлеру и Джованни Кастелломате, Фридриху II и Иннокентию IV, ездил по Франции и Италии, собирая наблюдения и информацию (например, о чудесных растениях). Еще важнее то, что «сеньор замка Гоэт» одним из первых использует с дюжину медицинских текстов, которые на Западе тогда знали плохо. Это касается «Канона» Авиценны (около сотни цитат), «Тайную тайных» (25 цитат), Рази (15), Хали Regalis (15), комментарий Хали на «Техне» (15), Исаак (12), Ахмед бен аль – Джаззар (12) и И. Дамасский (9). «Apud Caldeos et Grecos parum habetur vel quia ad eos non pervenit, vel quia sepulta fuit ab antiquis». De retardatione. P. 1–2.

930

Ibid.

931

Изложение теорий старости в «Отсрочке» зиждится на скрупулезном, внимательном прочтении сооветствующих теорий Авиценны. Можно даже сказать, что этот трактат стал первой их серьезной и масштабной адаптацией на Западе. Theoharides T.C. Galen on Marasmus // Journal of the History of Medicine. Vol. 26. 1971. P. 369–389; Niebyl P.H. Old Age, Fever, and the Lamp Metaphor // Ibid. P. 351–368; Gale F.M. Whether it is Possible to Prolong Man’s Life Through the Use of Medicine // Ibid. P. 391–397; Hall Th.S. Life, Death and the Radical Moisture. A Study of Thematic Pattern in Medieval Medical Theory // Clio Medica. Vol. 6. 1971. P. 3–11; McVaugh M. The "Humidum Radicale" in Thirteenth – Century Medicine // Traditio. Vol. 30. 1974. P. 269–83; Cadden J. A Matter of Life and Death: Water in the Natural Philosophy of Albertus Magnus // History and Philosophy of the Life Sciences. Vol. 2. 1980. P. 241–252.

932

De retardatione. Р. 45: «Sed secundum hoc videtur Aristoteli impossibile quod medicine, que corruptioni et alterationi subiacent, conservent corpora humana in sanitate et naturalem humiditatem, ne cito dissolvatur ante tempus… Et hoc medici crediderunt facere cum medicinis aromaticis que subiacent corruptioni. Quod ergo medicine que subiacent corruptioni possunt reddere incorruptum, mihi impossibile videtur». Ibid. P. 16: «Sed nota quod ex quibusdam rebus et medicinis predictis potest separari virtus a suo corpore, velut de omnibus medicinis que fiunt ex plantis et animalibus; ex quibusdam separari non potest, velut de omnibus illis que sunt spisse substantie, ut metalla, et que sunt de genere lapidis, ut coralli, iacinti et similia».

933

Ibid. Р. 15: «qui omnes occultas proprietates detegit est transgressor quandoque divine legis». Р. 16: «ut nullus ex hiis operationem nobilem et sublimen consequi possit, nisi vir in speculatione sapiens et discretus in operatione longo tempore sit expertus».

934

«Quarum una latet in visceribus terre»; «Altera natat in mari»; «Tertia repit super terram»; «Quarta vegetatur in aere»; «Quinta assimilatur medicine que egreditur de minera nobilis animalis»; «Sexta egreditur de animali longe vite» («lapis quadratus nobilis animalis»); «Septima est medicina sive res cuius minera est planta Indie». De retardatione. Р. 15.

935

Ibid. Р. 43–44.

936

Grignaschi M. Op. cit. P. 19.

937

Rogerius Bacon. The "Opus Maius" / ed. J.H. Bridges. Vol. II. L., 1900. P. 204–213; Id. Opus Minus / ed. J.S. Brewer. L., 1859. P. 373–374; Id. Opus Tertium / ed. A.G. Little. Aberdeen, 1912. P. 45–54. См. также письмо, которое францисканец отправил папе вместе с тремя своими основными произведениями, найденное в рукописи Vat. lat. 4086: Gasquet F. Un Unpublished Fragment of a work by Roger Bacon // English Historical Review. Vol. 12. 1897. P. 510. Новое критическое издание и итальянский перевод: Bettoni E. Ruggero Bacone. Lettera a Clemente IV. Milano, 1964. Р. 147–148. Epistola de Secretis operibus artis et naturae, et de nullitate magiae. Сap. VII // Opus Minus. Appendix I. P. 538–542. «Книга о шести науках», Liber sex scientiarum, возможно, представляет собой фрагмент задуманного Бэконом «Главного сочинения» (Scriptum Principale) или «Свода философии» (Compendium Philosophiae), издана в: De retardatione. Р. 181–186 (Appendix I, по рукописи Bodley 438. Fol. 28–29). Две статьи сочинения Бэкона «Ошибки медиков» тоже посвящены золоту (56) и гадюке (64) как способам омоложения. Welborn M.C. The Errors of the Doctors According to Friar Roger Bacon of the Minor Order // Isis. Vol. 18. 1932. P. 52–53.

938

О произведениях Бэкона, адресованных Клименту IV, см.: Massa E. Ruggero Bacone. Etica e poetica nella storia dell’ "Opus Maius". Roma, 1955.

939

Gruman G.J. A History of Ideas about the Prolongation of Life. The Evolution of Prolongevity Hypotheses to 1800 // Transactions of the American Philosophical Society. Vol. 56/9. 1966. P. 62–67; Needham J. Science and Civilisation in China. Vol. V/2. Cambridge, 1975. P. 10–15, 71, 74, 282; Ibid. Vol. V/4. Cambridge, 1980. P. 491–496; Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 329–361.

940

О понятии комплекции см.: Jacquart D. De krasis à complexio. Note sur le vocabulaire du tempérament en Latin médiéval // Mémoires. Centre Jean Paterne V Textes Médicaux Latins Antiques / Ed. G. Sabbat. Saint – Etienne, 1984. P. 71–76.

941

Needham J. The Elixir concept and chemical Medicine in East and West // Organon. Vol. 11. 1975. P. 167–192.

942

Brehm E. Roger Bacon’s Place in the History of Alchemy // Ambix. Vol. 23. 1976. P. 53–58.

943

Thorndike L. History of Magic and Experimental Science. Vol. II. New York, 1923. P. 499: London, Birtish Library, Royal MS. 13–A – VII, XV, ff. 149r–153v. Schipperges H. Makrobiotik bei Petrus Hispanus // Sudhoffs Archiv. Bd. 44. 1960. S. 129–155. Berger A.M. Die Ophtalmologie. S. 45–47: «Ad mundificandos oculos… Aqua mirabilis per quam facit mistica seu mirabilia medicus, si eam facere voluerit seu potuerit, non diceretur medicus, sed propheta… Virtus enim eius spoliat leprosos, lepram non veram destruit, omnem maculam delet, conservat iuventutem, sed ego scio quod maculam destruit, pulcrum oculum super omnia faciit. Taceo vero de secretis his, quia timeo ne habentes eam superbia tollerentur». О лечебной воде см.: Wilson C.A. Philosophers, Iósis and the Water of Life // Proceedings of the Leeds Philosophical and Literary Society (Literary and Historical Section). Vol. 19. 1984. P. 101–210.

944

«Johannes papa cum sibi vitae spatium per annos plurimos extendi crederet et hoc etiam coram multis saepe assereret, subito cum nova camera, quam pro se Viterbii circa palatium edificari fecerat, solus corruit, et inter ligna et lapides collisus, sexta die post casum huiusmodi, sacramentis ecclesiasticis omnibus perceptis, expirans, in ecclesia sancti Laurentii sepultus est». Guillelmus de Nangiaco. Chronicon // MGH. SS. Bd. XXVI. S. 687.

945

О герметической связи между научно – религиозным знанием и властью см.: Crisciani C. Labiriniti dell’oro. Specificità e mimesi nell’alchimia latina // Aut Aut. Vol. 184–185. 1981. P. 140. Автор развивает тему трех «тайн», arcana, поднятую в другом контексте Карло Гинзбургом: Ginzurg C. High and low. The theme of forbidden knowledge in the XVIth and XVIIth centuries // Past and present. Vol. 73. 1976. P. 28–41. Среди текстов, приведенных Кьярой Кришани, следует упомянуть «Тайны природы» Роджера Бэкона и один пассаж из письма Джона Дастина Иоанну XXII: «Hoc ergo magisterium pertinet ad reges et huius mundi altiores, quia qui habet ipsum indeficientem habet thesaurum!» Josten C.H. The Text of John Dastin’s Letter to Pope John XXII // Ambix. Vol. 4. 1949. Р. 43.

946

Paravicini Bagliani A. Medicina P. 53–84.

947

Иоанн XXI умер из – за обвала потолка в построенном для него в Витербо дворце. «Quid fiet de libello meo? Quis complebit libellum meum… Hic dum quendam librum, ut dicebatur, hereticum et perversum dictaret, subito domus in qua sedebat super eum corruit in tantumque concussit, ut infra spacium quinque dierum miserabiliter moreretur». Sifridus de Balnhusin. Compendium historiarum // MGH. SS. Bd. XXV. S. 708.

948

24 января 1295 года – день епископского рукоположения и торжественной папской коронации. «Книга благодеяний» (Liber benefactorum) капитула Св. Петра под 6 мая указывает на «освящение алтаря св. Бонифация в нефе базилики князя апостолов». Egidi P. Necrologi e libri affini della Provincia romana. Vol. I. Roma, 1908. P. 210. Обычно церкви освящали в воскресенье, и только в 1296 году 6 мая выпадало на воскресенье. Maccarrone M. Il sepolcro di Bonifacio VIII nella Basilica Vaticana // Roma Anno 1300. Р. 753–771 (особенно р. 756. N. 25). Эта гипотеза подтверждается пометкой в римском календаре кардинала Джованни Гаэтано Орсини (ок. 1255 г.), согласно которой «освящение капеллы св. Бонифация в церкви св. Петра» произошло в 1296 году: «anno Domini MCCLXXXXVI pontificatus domini pape Bonifacii» (The Ordinal of the Papal Court from Innocent III to Boniface VIII and Related Documents / ed. S.J.P. Van Dijk, J.H. Walker. Fribourg, 1975. P. 71). Когда «перед алтарем св. Бонифация» похоронили племянника папы, кардинала Бенедетто Каэтани (†14 декабря 1296 г.), алтарь уже должен был быть освящен. 29 сентября 1297 года Бонифаций VIII уже говорит о законченной капелле и о готовой гробнице в базилике Св. Петра (Potthast 24758; Petrini P. Memorie Prenestine disposte in forma di annali. Roma, 1795. Р. 420–421. N. 23). Слово «мавзолей» присутствует у хрониста Иоанна из Виктринга: «In ecclesia beati Petri in mauseolo, quod multo decore sibi paraverat, sepelitur». Цит. по: Maccarrone M. Il sepolcro. P. 762. N. 59.

949

Мозаика известна лишь по воспроизведению Тасселли в альбоме Архива капитула Св. Петра: Grimaldi G. Descrizione della Basilica antica di S. Pietro in Vaticano, codice Barberini latino 2733 / ed. R. Niggl. Città del Vaticano, 1972. Р. 37.

950

Ladner G. Die Papstbildnisse. Tav. LXX.

951

Maccarrone M. Il sepolcro. P. 758.

952

Письмо от 25 февраля 1279 г.: Bullarium Vaticanum. Vol. I. P. 198–201. 17 сентября 1279 года папа объявил в послании «всем верных христианам» об освящении новой капеллы в честь св. Николая. Maccarrone M. Il sepolcro. P. 754.

953

Picard J.—C. Étude sur l’emplacement des tombes des papes du IIIe au Xe siècle // Mélanges d’archéologie et d’histoire. Vol. 81. 1969. P. 763–764.

954

Письмо 27 апреля 1300 года, адресованное капитулу Св. Петра (Bullarium. Vol. I. P. 226a, 230a). Епископ Гвидо да Баизио, однако, считал, что Бонифация следовало идентифицировать с мучеником, а не с папой. (Mansi. Vol. XXV. 418).

955

Maccarrone M. Il sepolcro. P. 755; Jounel P. Le culte des saints dans les basiliques du Latran et du Vatican au douzième siècle. Roma, 1977. Р. 177, 238–239.

956

Sifridus de Ballhausen. Compendium historiarum // MGH. SS. Bd. XXV. S. 712: «Ipse edificavit altare in basilica sancti Petri super sepulchrum sancti Bonifatii pape, qui templum Pantheon a Foca cesare quondam impetraverat, et super altare illud subimet tumbam eminentem et preciosam de candidissimo marmore sculptam et auro [desuper] ornatam fieri statuit, et ciborium desuper quatuor columpnis suffultum, similiter de marmore auroque preciosum, et iuxta tumbam in pariete simulachrum suum sculptum atque auro ornatum».

957

«Brachium s. Bonifatii IIII pape». Forcella V. Iscrizioni delle chiese e di altri edifici di Roma dal secolo XI fino ai giorni nostri. Vol. IV. Roma, 1874. P. 305. N. 742.

958

Deér J. The Dynastic Porphyry Tombs of the Norman Period in Sicily, Cambridge, Mass., 1959. P. 140–141.

959

Picard J.—C. Op. cit. P. 763 ss.

960

Forcella V. Op. cit. Vol. VIII. P. 390. N. 718.

961

F. W. N. Hugenholtz, “The Anagni Frescoes – A Manifesto. A historical investigation”, Mededelingen van het Nederlands Instituut te Rome, 41, n.s. 6 (1979), 139–172.

962

Письмо 27 апреля 1300 года. Цит. по: Maccarrone M. Il sepolcro. N. 756. N. 22.

963

Les Registres de Boniface VIII. N. 3416. Schmidt T. Libri rationum Camerae Bonifatii papae VIII. Città del Vaticano, 1984. P. 72.

964

Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 308.

965

Claussen P.C. Pietro di Oderisio und die Neuformulierung des italienischen Grabmals zwischen Opus Romanum und Opus Francigenum // Skulptur und Grabmal. S. 186–187.

966

Romanini A.M. «Ipotesi ricostruttive per i monumenti sepolcrali di Arnolfo di Cambio // Skulptur und Grabmal. S. 113.

967

См. выше, часть II, гл. 2.

968

Bernardus Guidonis. De secta illorum qui se dicunt de ordine apostolorum // RIS. IX/5. P. 22–23: «qui fecit sibi fieri monumentum et imaginem supra petram sicut esset viva».

969

Саркофаг был заказан понтификом. Bernardus Guidonis. Continuatio. LP. Vol. II. P. 471: «Sequenti vero die fuit in tumulo, quem sibi vivens praeparari fecerat, tumulatus in ecclesia sancti Petri». Бонифаций VIII, в отличие от Николая III, лично не освящал капеллу, что в целом естественно: как он мог освящать капеллу с собственным надгробным изображением в ней? Он поручил это епископу Порту, кардиналу Маттео д’Акваспарте, в чьей юрисдикции находилась Ватиканская базилика. Maccarrone M. Il sepolcro. P. 756. Он был очень верен Бонифацию VIII: это доказывается уже тем, что его гроб был первым украшен изображением после Бонифация VIII (Gardner J. Arnolfo di Cambio. P. 420–439). Его интерес к вопросам физиогномики и зрения засвидетельствован важной проповедью о св. Франциске (Id. Some Cardinal’s Seals of the Thirteenth Century // Journal of the Warburg and Courtauld Institute. Vol. 38. 1975. P. 72–96). О правдоподобии в портретах Бонифация VIII см.: Gardner J. The Tomb and the Tiara. P. 174–175: «Судя по последним данным, Бонифаций VIII и Роберт Анжуйский – основные кандидаты на портретирование».

970

Erlande – Brandenburg A. Op. cit.

971

Vecchi G. Carmi esametrici e ritmi musicali per Bonifacio VIII // Convivium. Vol. 28. 1960. P. 513–523; Frugoni A. Il carme giubilare del "Magister Bonaiutus de Casentino" // Bullettino dell’Istituto storico italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano. Vol. 68. 1956. P. 247–256. Маккарроне заново издал стихи по рукописи Vat. lat. 2854. Fol. 22v–23r: «Jam te funus habe, iam te mirare cadaver / Exequias iam cerne tuas, te vermibus escam… Ecce pater patrum divini pastor ovilis, / Puppis apostolice remex, vigil arbiter orbis / Nec non terrenus eterne claviger aule /…insompnesque minus ledat vel tempora tardet». Maccarrone M. Il sepolcro. P. 759.

972

PL. T. 217. Col. 658: «constitutus inter Deum et hominem medius».

973

Galfridus de Vinosalvo. Poetria nova // Faral E. Les arts poétiques du XIIe et du XIIIe siècle. P., 1924. Р. 261: «Non Deus es nec homo: quasi neuter es inter utrumque» (vv. 2068–2069); Р. 197: «Trans homines totus» (v. 20).

974

«Est enim papa ut ait Hostiensis maior homine, sed minor angelo, quia mortalis homo, maior tamen auctoritate et potestate». Rocaberti J.Th. Op. cit. T. IV. P. 57. Ср.: «Neque enim angelus potest consecrare corpus et sanguinem Christi neque absolvere vel ligare». Antoninus archiepiscopus Florentinus. Summa Theologica. Tit. XXII: De summo pontifice. Ibid.

975

Maccarrone M. Il sepolcro. P. 757.

976

Romanini A.M. Ipotesi. P. 127. Археологический анализ памятника подтверждает сказанное Гримальди, согласно которому алтарь был обращен к могиле, помещенной так близко, «что служивший мессу священник смотрел прямо на гроб Бонифация». Grimaldi G. Descrizione. P. 37.

977

Gardner J. Boniface VIII as a Patron of Sculpture // Roma anno 1300. P. 520.

978

Пасхалий II объединил в одном алтаре останки Льва I и его тезок Льва II, Льва III и Льва IV. Maccarrone M. Il sepolcro. P. 754. N. 11.

979

О представлении тела папы в связи с Евхаристией см. выше, часть I, глава 2, прим. 68–69.

980

Статуя украшена только тиарой.

981

Бонифаций VIII добавил к своей эпитафии две последних строки, в которых идет речь о костях. Сегодня она находится в Ватиканских гротах, в капелле Девы Марии Рожениц: «Octavus titulo hoc Bonifatius ossa reperta / hac locat erecta Bonifatii nominis ara». Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 310.

982

«Строительство бонифациевой капеллы в Ватиканской базилике, видимо, стало ответом на серьезную оппозицию его правлению». Maccarrone M. Il sepolcro. P. 758.

983

Ibid. Ср.: Herde P. Cölestin V. 1294 (Peter vom Morrone). Der Engelpapst, Stuttgart, 1981. S. 154–155.

984

20 ноября 1295 и 23 июля 1296 г. Maccarrone M. L’indulgenza del Giubileo del 1300 e la basilica di San Pietro // Roma anno 1300. P. 741.

985

См. выше, часть II, гл. 1.

986

Boyle L.E. An Ambry of 1299 at San Clemente, Rome // Mediaeval Studies. Vol. 26. 1964. P. 343–344.

987

Иногда «Бамбергского всадника» тоже идентифицируют с Фридрихом II. Ladner G.B. Die Anfänge des Kryptoporträts // Von Angesicht zu Angesicht. Porträtstudien. Festschrift für Michael Stettler. Bern, 1983. S. 84–88.

988

Ibid. S. 88. В тимпане Сан Клементе на папе тиаре с одним кольцом, на кончике ее виден «узелок», открывающий рубин из тиары Бонифация VIII, пропавший во время коронации Климента V. Boyle L.E. Op. cit. P. 329–350.

989

Maddalo S. Bonifacio VIII e Jacopo Stefaneschi. Ipotesi di lettura dell’affresco della loggia lateranense // Studi Romani. Vol. 31. 1983. P. 129–150 (особенно р. 148); Ead. Alcune considerazioni sulla topografia del complesso lateranense allo scadere del secolo XIII: il patriarchio nell’anno del Giubileo // Roma anno 1300. P. 621–628.

990

Согласно Стефанески, Бонифаций VIII объявил о Юбилее в базилике Св. Петра, с украшенной шелком и золотом кафедры, перед паломниками, пришедшими к могиле апостола. Юбилейный год начинался 22 февраля 1300 года в связи со святым Петром, булла была издана в Латеране, но с указанием Ватиканской базилики («et si Laterani prius datum contineret, illic tamen datum apud Sanctum Petrum suis presul iussit litteris ascribi altarique impositum donum»). 30–дневная индульгенция паломникам предоставлялась за посещение базилик Петра и Павла. Таким образом, Сильвия Маддало вполне права в своих предположениях: «Латеран, по крайней мере, по официальным предписаниям, оказывался вне основных юбилейных маршрутов. Maddalo S. Bonifacio VIII. Р. 136.

991

Maddalo S. Bonifacio VIII. P. 145. В рисунке, хранящемся в Амброзиане, и в миниатюре, изображающей ватиканскую коронацию (Vat. lat. 4933), человека справа от понтифика идентифицируют с кардиналом Маттео Россо Орсини.

992

Древнейшая миниатюра, изображающая коронацию в «Поэме» Стефанески, тоже относится к Бонифацию VIII (Vat. lat. 4933, f. 7v).

993

Maddalo S. Bonifacio VIII. P. 145 ss.

994

Mitchell Ch. The Lateran Fresco of Boniface VIII // Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. Vol. 14. 1951. P. 1–6.

995

Поджи предлагал более раннюю дату (1296), до того, как Арнольфо вернулся во Флоренцию для строительства собора. Poggi G. Arnolfo di Cambio e il sacello di Bonifacio VIII // Rivista d’Arte. Vol. 3. 1905. P. 193–194. Ладнер, в связи с историей тиары, склонялся к промежутку между апрелем 1300 и январем 1301 гг. Ladner G.B. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 316.

996

См. выше, прим. 9.

997

Rash N. Boniface VIII and Honorific Portraiture: Observations on the Half – Length Image in the Vatican // Gesta. Vol. 26/1. 1987. P. 47–58.

998

Есть сходства между статуями Бонифация VIII в Орвьето, где он благословляет, но сохранность их не позволяет сказать, держал ли он ключи в левой руке. Ibid. 48. Отметим также, что Бонифаций VIII, судя по источникам, первым использовал ключи св. Петра в своем папском гербе. Galbreath D.L. Papal Heraldry. Cambrdige, 1930. Р. 52.

999

Анджела Мария Романини показала эти сходства, что доказывает авторство Арнольфо. Romanini A.M. Nuovi dati sulla statua bronzea di San Pietro in Vaticano // Arte medievale. II serie. Anno IV. N. 2. 1990. P. 33 ss.

1000

Jacopo Caetani Stefaneschi. Opus metricum. S. 98: «imposuit capiti spere cubitique figuram». Ladner G.В. Die Statue Bonifaz’ VIII. in der Lateranbasilika und die Entstehung der dreifach gekrönten Tiara // Römische Quartalschrift. Bd. 42. 1934. S. 59. Anm. 102; Schramm P.E. Kaiser. Bd. IV/1. S. 110: «Никогда, ни до, ни после, тиара не достигала такой высоты».

1001

Les Registres de Boniface VIII. N. 59: «Una namque fuit diluvii tempore archa Noe unam Ecclesiam prefigurans, que in uno cubito consumata unum Noe videlicet gubernatorem habuit et rectorem». Ladner G. Die Statue. S. 59.

1002

Les Registres de Boniface VIII. N. 3410: «parati solemniter… portabimus in capite nostro diadema seu coronam, quod regnum vulgariter appellatur, per quod potest unitas sancte Ecclesie designari, quam ipsi in Ecclesia Dei immisso scismate scindere fuerant ante moliti».

1003

Ladner G. Die Statue. S. 58.

1004

Rash N. Op. cit. P. 49.

1005

Sommer C. Die Anklage der Idolatrie gegen Papst Bonifaz VIII. und seine Porträtstatuen. Diss. phil. Freiburg in Breisgau, 1920. S. 21, 36; Butzek M. Die kommunalen Repräsentationsstatuen der Päpste des 16. Jahrhunderts in Bologna, Perugia und Rom. Diss. phil. Berlin, 1978. S. 41 ff; Schmidt T. Papst Bonifaz VIII. und die Idolatrie // Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken. Bd. 66. 1986. S. 75–107.

1006

4 декабря 1290 г. (Varin P. Archives administratives de la ville de Reims. Vol. I/2. P., 1839. P. 1049). Этот документ долго не замечали, несмотря на упоминание у Дигара, цитировавшего его по частичной публикации Марло. Digard G. Philippe le Bel et le Saint – Siège de 1285 à 1304. Vol. II. P., 1936. P. 115. N. 3; Marlot G. Metropolis Remensis Historia. Vol. II. Lille, 1679. P. 580. См. подробный анализ: Schmidt T. Op. cit. S. 91.

1007

Cessatio a divinis, приказанная епископом.

1008

Les Registres de Boniface VIII. N. 4299.

1009

В тот же день Бонифаций VIII написал о своем решении компьенскому аббату и велел заказать статуэтки.

1010

Максима «папа хранит все право в таиннике сердца своего» получила официальный статус благодаря Бонифацию VIII, включившему ее в «Шестую книгу»: Liber Sextus. C. 1 VI 1, 2 // Corpus iuris canonici. Bd. II. S. 937. Gillmann F. Romanus pontifex iura omnia in scrinio pectoris sui censetur habere (c. 1 in VIto de Const. I, 2) // Archiv für katholisches Kirchenrecht. Bd. 106. 1926. S. 156–174. Канторович Э.Х. Ук. соч. C. 98. Прим. 15.

1011

См. часть I, гл. 2, прим. 95.

1012

Там же. Прим. 43.

1013

В свете экклезиологической рефлексии следует интерпретировать и постоянную борьбу папства против отказа от богослужения, cessatio a divinis. Четвертый Латеранский собор постановил, что немотивированный отказ от богослужения не должен приниматься во внимание епископом, а митрополиту следовало вмешаться с надлежащими санкциями. Второй Лионский собор, в свою очередь, предписывал тяжущимся сторонам представить документированные намерения (Liber sextus. S. 986). Григорий X осудил обычай отказывавшихся от богослужения класть на землю «кресты и статуи Богоматери и других святых», чтобы усилить эффект своего протеста. Бонифаций VIII тоже издал 4 апреля 1296 года новый статут: лишь большинство капитула могло заявить о cessatio, а участники конфликта должны были являться к Апостольскому престолу. 3 марта 1298 года он изменил постановление, отказавшись от идеи большинства, но усилив санкции за несоблюдение формальностей, принятых в Лионе. Ibid. S. 988; Potthast. 24310.

1014

Dupuy P. Histoire du différend d’entre le pape Boniface VIII et Philippes le Bels, roy de France. Paris, 1655. P. 103; Picot G. Documents relatifs aux états généraux et assemblées réunis sous Philippe le Bel. P., 1901. P. 38: «Item ut suam dampnatissimam memoriam perpetuam constituat, fecit ymagines suas argenteas erigi in ecclesiis, per hoc homines ad ydolatrandum inducens».

1015

В этом плане один из главных обвинителей в процессе против Бонифация VIII в чем – то прав. Папе приписывали такое высказывание: «На самом деле каждый новоизбранный папа должен заказать статую с именем избранника, чтобы великие и малые ей поклонялись, чтобы все государи мира воздали ей почести со всем смирением». Ibid. P. 331: «In veritate quicunque papa creatur de novo, statim deberet erigi statua nomine illius, quod creatus est, quam omnes magni et parvi revererentur et cui omnes mundi principes cum omni humilitate et reverentia inclinarent». Ladner G. Die Papstbildnisse. Bd. II. S. 301. Бонифациевские статуи – это фениксы: папство постоянно возрождается в личности нового понтифика. Ср.: Канторович Э.Х. Ук. соч. С. 516.

1016

Paravicini Bagliani A. La mobilità. P. 155–278.

1017

Просопографическая информация собрана в: Id. Medicina. Р. 38–51.

1018

Les Registres de Boniface VIII. N. 3123: «et nichilominus quia et iam erga personam nostram non est veritus ingratitudinis vitio laborare cum nobis sub bone fidei assertione promiserit familiariter penes nos phisicalibus obsequiis ad beneplacitum nostrum insistere». Есть предположение, что этот резкий разрыв связан с неудачным лечением камней: Finke H. Op. cit. S. 201.

1019

Finke H. Aus den Tagen. S. XXX, XXXI, XXXIV.

1020

Holtzmann W. Wilhelm von Nogaret. Rat und Grossiegelbewahrer Philipps des Schönen von Frankreich. Freiburg in Breisgau, 1898. S. 234 ff; Finke H. Aus den Tagen. S. 203. Anm. 1.

1021

Ibid. S. XXX: «Denique de facto magistri A(rnaldi) de Villanoua regie magestati significo, quod X die intrante Julio de Anagnia recessit ad quoddam castrum pape La Scorcola nomine et ibi in solitudine taliter se locavit, quod aliquis ad eum non poterat habere accessum, et ibi quendam libellum de regimine sanitatis ad opus pape composuit. Quem cum papa vidisset et legisset coram quibusdam cardinalibus exclamavit: Iste homo maior clericus mundi est et hoc fatemur et adhuc per nos non cognoscitur!». Возможно, имеется в виду «Общая практика», Practica summaria (Arnaldus de Villanova. Opera omnia. Basel, 1585. P. 1439–1452): как минимум одна рукопись содержит посвящение Бонифацию VIII (München, Bayerische Staatsbibl., clm 2848). О пребывани в Скурколе Арнальдо рассказывает в письме Бенедикту XI. Finke H. Aus den Tagen. S. CLXXIX–CLXXX.

1022

Ibid. S. XXX: «Dixerunt michi eciam aliqui cardinales, cum revelarentur michi predicta, quod papa etiam dixit eis, quod magister Arnaldus modo mense Julii preterito, dum sol esset in signo Leonis, fecit quendam denarium et quoddam bracale pape, que cum portaret, malum lapidis amodo non sentiret. De quo dicti cardinales valde mirati fuerunt, tum de magistro, qui se talibus immiscebat, et de papa, quomodo poterat talia publicare vel etiam sustinere». Ср. с текстом в следующей сноске. Il bracale, attestato in altre opere di Arnaldo, era una sorta di benda che serviva a comprimere i reni; è medicalmente spiegabile: ibid., 205. Per una descrizione del sigillo v. anche il De sigillis di Arnaldo da Villanova, in Opera omnia, 2037–2042. V. anche Finke, Aus den Tagen, XXXIV: “Inveni enim unum Catalanum facientem bona, scilicet magistrum Arnaldum de Villanoua, qui fecit michi sigilla aurea et quoddam bracale, que deffero, et servant me a dolore lapidis et multis aliis doloribus et facit me vivere; e XXX: “Fama enim est hic et est verum, quod iam papa fuisset sepultus, nisi magister, et quot maledictiones sibi (di)cuntur propterea, scribere non valerem”.

1023

Petrus de Abano. Conciliator. 9, 4: «In hoc autem me aliqui protervi nolentes aut potius imponentes audire gratis longis vexavere temporibus; a quorum manibus me meaque veritas laudabiliter eripuit prefate demum mandato superveniente apostolico»; ibid. 48, 3: «Et ideo apparet hic erroneus intellectus Jacobitarum me persequentium tamquam posuerim animam intellectivam de potentia educi materiae cum aliis mihi 54 ascriptis erroribus, a quorum manibus, gratia Dei et apostolica mediante, laudabiliter evasi». Цит. по: Paschetto E. Pietro d’Abano medico e filosofo. Firenze, 1984. Р. 29. N. 34. См. также: Ferrari S. I tempi, la vita, le dottrine di Pietro d’Abano. Saggio storico – filosofico. Genova, 1900. P. 124–125.

1024

Petrus de Abano. Tractatus de venenis. Mantuae, 1472. Prologus: «Sanctissimo in Christo patri et domino… divina providentia summo pontifici Petrus de Abano minimus medicorum. Cum devotione presens scriptum tam vestre petitioni quam pro debiti solutione afferre iuxta posse obedire, propono ut sanctitate vestra tum ad profectum corporis tum ad scibilia coaugenda tractatum utilem non minus quam brevem de venenis inscribam». Ibid. Сap. IV: «et Avenzoar hoc invenit, ut in libro translato papae Bonifacio scriptum est». Ср.: Paravicini Bagliani А. Medicina. Р. 38. Торндайк указывал, что в одной венской рукописи перевод трактата Авензоара о противоядных свойствах изумруда действительно посвящен Бонифацию VIII. Thorndike L. A History. P. 937.

1025

Paravicini Bagliani А. Medicina. Р. 200–201.

1026

Папская документация на этот счет изучена Погачером: Pogatscher H. Von Schlangenhörnern und Schlangenzungen vornehmlich im 14. Jahrhunderte (mit Urkunden und Akten aus dem Vaticanischen Archive) // Römische Quartalschrift. Bd. 12. 1898. S. 162–215. Опись сокровищницы Бонифация VIII: Molinier E. Inventaire du trésor du Saint Siège sous Boniface VIII (1295) // Bibliothèque de l’École des Chartes. Vol. 43. 1882. P. 20–22: «Rami sive arbores cum linguis serpentinis» (§ XV, n° 273–287). «Проба» входила в обязанности папских поваров, согласно табели обязанностей папской прислуги, оформление которой началось как раз при Бонифации VIII. Frutaz A.M. Op. cit. P. 294: «Item unus eorum, scilicet supra cochorum, consuevit portare fercula coram domino et recipere asazum coram eo». О «магических ножах» Климента V и первых авиньонских пап см. также: Eubel K. Vom Zaubereiunwesen anfangs des 14. Jahrhunderts // Historisches Jahrbuch. Vol. 18. 1897. S. 609–631; Coulon A. Un présent de Philippe V, roi de France, au pape Jean XXII // Mélanges de l’École française de Rome. Vol. 14. 1894. P. 611–620.

1027

Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 258–259.

1028

Thorndike L., Kibre P. Op. cit. P. 266.

1029

«Nam qui debuit, uti vir evangelicus, dicere: Palam etiam confitebatur, quod non zelus Christi vel salutis animarum, set corporum regnabat in eo, cum ob commodum corporum et non spirituum ministro communi sponderet honorem». Finke H. Aus den Tagen. S. 198.

1030

Paris. BnF lat. 7817. Fol. 54r: «De compositione solis potabilis seu de auro potabili. Accipe aurum potabile quod est maximum decretum (secretum?) in medicinis naturalibus; ita iurabat et affirmabat dominus Hugo. Fuit enim inventum ut eum faceret potabile, molle est fluxibile velut cera. Primo butirum auri vocatur et fiet aqua clara tamen crocea ac si fuisset tincta croco et potabilis prout mel et utere in vino vel in salsamento in prandiis tuis quam multum sustentat naturam et confortat, reiuvenescit, reficit et confortat virtutes anime et maxime memoriam. Cum ea palliatur lepra, curatur paralisis. Et scias quod dominus cardinalis de Toleto et omnes cardinales fuerunt usi in cibariis quam diu vixerunt in cardinalatu et habuerunt pro maiori et meliori secreto quod scirent vel haberent. Ista aqua est radix et spiritus omnium tincturarum in auro specialiter quia est perfecta». Calvet A. Le De vita philosophorum du pseudo – Arnaud de Villeneuve. Texte du manuscrit B.N. lat. 7817 édité et traduit // Chrysopoeia. Revue publiée par la Société d’étude de l’histoire de l’alchimie. Vol. 4. 1990–1991. P. 73. Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 263–264. Арнальдо приписывается и «Цветник философов», Rosarium philosophorum. В его трактате «О жизни» определение эликсира очень напоминает питьевое золото: он лечит от всех болезней, сохраняет здоровье, эффективно помогает сохранять силы, омолаживает стариков, прогоняет болезни; «это лекарство нужно искать пуще всех сокровищ мира, потому что заполучивший его станет обладателем насравненного богатства». Arnaldi de Villanova. Rosarium Philosophorum // Manget J.J. Bibliotheca Chemica Curiosa. Vol. I. Genève, 1702. P. 676. Pereira M. Un tesoro inestimabile: elixir e prolongatio vitae nell’ alchimia del ‘300 // Micrologus. Vol. I. 1993. P. 161–187. Алхимические лекарства на базе ртути, золота и серебра считает величайшим секретом и Джон Дастин (Desiderabile desiderium // Manget J.J. Op. cit. Vol. II. P. 309–324).

1031

Толедским его называли, видимо, потому, что в этом городе, сыгравшем ключевую роль в передаче Западу арабских наук, Хуан в молодости учился и переводил научные тексты. Grauert H. Meister Johann von Toledo // Sitzungsberichte der bayerischen Akademie der Wissenschaften. 1901. S. 111–325.

1032

В рукописи 1246 из флорентийской Риккардианы содержится «Книга о сохранении здоровья, написанная Иоанном Толедским». На листе 32об. можно прочесть похвалу некоему бальзаму, нескольких капель которого хватит, чтобы искоренить «все боли в ушах», – так утверждают и автор, и кардинал Хью, dominus Ugo cardinalis. В мюнхенской рукописи 405 из Баварской государственной библиотеки хранится алхимико-медицинский трактат о некой «благословенной и славной воде», открытой кардиналом магистром Хуаном Толедским. На листе 102 утверждается, что этот трактат переведен в Греции Глодианом Константином по просьбе магистров Хуана Толедского и Хью, кардинала Остии. Grauert H. Op. cit. S. 139–140. Хью Эвешемского эрудиты называли «Черным», Atratus (Pits J. Relationum historicarum de rebus anglicis tomus primus. Paris, 1619. P. 370). Эта традиция могла возникнуть в паре: Хуана Толедского называли «Белым кардиналом» по его белой цистерцианской рясе. Однако, возможно, что за ним стоит Гонсальво Гудьель, кардинал – епископ Тускулума (1298–1299), большой любитель научных книг на латыни, арабском и греческом. У него были автографы Михаила Скота, последние переводы Вильгельма из Мёрбеке, произведения Кампано Новарского, в том числе «Малый Альмагест». По его заказу выполнен перевод Второй и Четвертой книг Авиценны (Vat. Urb. lat. 186). Santi F. Il cadavere. P. 875.

1033

«Multi modernorum de nobilioribus, et maxime de prelatis faciunt bullire petias auri cum cibis, alii accipiunt cum cibis, vel cum electuariis, alii in limatura sicut in confectione, que dicitur diacameron, quam ingreditur utraque, auri scilicet et argenti limatura. Quidam solent tenere frustum auri in ore, et postea salivam deglutire. Alii convertunt in aquam potabilem, cuius sufficit modica quantitas una vice in anno, est conservativum sanitatis et prolongativum vite, ut difficile sit credere, et sine dubio ille est meior modus. Quidam alio modo uti solent eo, pro diversitate complexionum et conditionum hominum. Qui assidue illud in ore retinent, non preter rationem hoc facere videntur: nam compertum est argentum in ore retentum extinguere sitim». Arnaldus de Villanova. Opera omnia. Col. 591.

1034

Ehrle F. Der Nachlass Clemens V. und der in Betreff desselben von Johann XXII. (1318–1321) geführte Process // Archiv für Litteratur- und Kirchengeschichte des Mittelalters. Bd. 5. 1889. S. 65–66: «et limam ipsorum florenorum et lapides iuxta ordinationem medicorum in cibariis, que parantur pro ipso domino Clementi».

1035

Paravicini Bagliani A. Medicina. P. 263–264.

1036

Förster E. Roger Bacons “De retardandis senectutis accidentibus et de sensibus conservandis” und Arnald von Villanovas: “De conservanda iuventute et retardanda senectute”. Leipzig, Diss., 1912.

1037

В главе V рекомендуется пользоваться благословенной мазью, когда Солнце входит во Льва, как и золотой печатью, которую Арнальдо дал Бонифацию VIII. Посвящение Бонифацию VIII: Hauréau B. Arnauld de Villeneuve // Histoire littéraire de la France. Vol. 28. 1881. P. 85.

1038

Finke H. Aus den Tagen. S. XXXI: «Papa enim non curat nisi de tribus et circa hoc totalis sua versatur intentio, ut diu vivat et ut adquirat pecuniam, tercium ut suos ditet, magnificet et exaltet. De aliqua autem spiritualitate non curat».

1039

Dupuy P. Op. cit. P. 328: «Frequentissime… dicebat: Dicunt istae asinae de Urbe (loquens de devotis dominabus Urbis): "Dio ti dia vita eterna"… Longe plus placet mihi audire: "Deus det tibi longam et bonam vitam". Et probabitur mandasse familiae suae quod, cum ipsi mitteret aliquis xenium, responderent: "Deus det tibi longam et bonam vitam"».

1040

«Pensavi per augurio la vita perlongare, / anno, dì né ora omo non pò sperare. / Vedem per lo peccato la vita stermenare, / la morte appropinquare quann’om pensa gaudere». Jacopone da Todi. Le satire / ed. B. Brugnoli. Firenze, 1914. P. 319. В первой строке буквально «продлить жизнь» (прим. пер.).

1041

О слове augurio см.: Brambilla Ageno F. Sull’invettiva di Iacopone da Todi contro Bonifacio VIII // Lettere italiane. Vol. 16. 1964. P. 373–414 (особенно 388–391). О Бонифации VIII и алхимии: Singer D.W. Catalogue of Latin and Vernacular Alchemical Manuscripts in Great Britain and Ireland Dating from before the XVI Century. Vol. I. Bruxelles, 1928. P. 199–205 (Theorica et practica magistri Arnaldi de Villanova ad sanctissimum patrem); 217 (Quaestiones tam essentiales quam accidentales magistri Arnaldi de Villa Nova per eundem declarate pape Bonifacio octavo). Finke H. Aus den Tagen. S. 207–209.

1042

В рукописи ÖNB 5230 (fol. 171) есть «рецепт, которым до своего понтификата пользовался Бонифаций, и он здорово на нем разжился». Diepgen P. Studien zu Arnaldus von Villanova // Archiv für Geschichte der Medizin. Bd. 3. 1910. S. 378. Anm. 4. В болонской рукописи 168 (180) сохранилась «Книга об использовании влаги майской росы, подаренная Бонифацию VIII господином Иоанном, сыном его родной сестры», начинающаяся со слов Cum animadverterem (Thorndike L., Kibre P. Op. cit. P. 281; Thorndike L. A History of Magic. Vol. III. P. 53. N. 6). Интерес куриальных кругов к питьевому золоту вообще нужно изучить отдельно. Напомним лишь о великом английском алхимике Джоне Дастине, писавшем для кардинала Наполеоне Орсини († 1342) и пославшем Иоанну XXII (1316–1334) знаменитое письмо о питьевом золоте, интересное и в связи с судьбой «Отсрочки» и наследия Бэкона. Об этом письме см.: Josten C.H. The Text of John Dastin’s Letter to Pope John XXII // Ambix. Vol. 4. 1951. P. 34–51; Theisen W.R. John Dastin’s Letter on the philosophers’ stone // Ambix. Vol. 33. 1986. P. 76–87; Id. John Dastin: the alchemist as co – creator // Ambix. Vol. 38. 1991. P. 73–78.

1043

Johannes Andreae. Additamenta ad Speculat. tit. de crim. falsi: «Plus nostris diebus habuimus magistrum Arnaldum de Villanova in Curia Romana summum medicum et theologum, de quo scripsi de observatione jejunii consilium; qui est magnus alchemista, virgulas auri quas faciebat consentiebat omni probationi submitti» Цит. по: Thorndike L. A History of Magic. Vol. III. P. 50.

1044

Santi F. Op. cit. P. 878.

1045

Needham J. Science and Civilization in China. Vol. V/2. Cambridge, 1974. P. 10–15, 71, 74, 282; vol. V/4. Cambridge, 1980. P. 491–496. О связи китайской алхимии с западной: Id. The Elixir. P. 167–192. Об алхимии в Индии: Mahdihassan S. Indian alchemy or Rasayana in the light of asceticism and geriatrics. New Delhi, 1977.

1046

Petti Balbi G. Arte di governo e crociata. Il "Liber sancti passagii" di Galvano da Levanto // Studi e ricerche dell’Istituto di civiltà classica medievale. Vol. 7. 1986. P. 131–168.

1047

Paris. BnF lat. 3181. Fol. 39r: «Andromachus grece, vir bellicosus latine, ab Andreas qui est vir, et machi bellum, cupiens humano generi esse utilis et vivere post mortem in memoria hominis ex diversitate rerum – aromatum… balsamo, opio et carnibus serpentis comperiit».

1048

Tenenti А. Il senso della morte e l’amore della vita nel Rinascimento. Torino, 1957. P. 21–47, 83–81.

1049

Ehrle F. Historia bibliothecae Romanorum pontificum tum Bonifatianae tum Avenionensis. T. I. Roma, 1890. P. 31. Pelzer A. Addenda et emendanda ad Francisci Ehrle Historiae Bibliothecae Romanorum pontificum tum Bonifatianae tum Avenionensis Tomum I. Bibliotheca Vaticana, 1947. P. 88.

1050

Detestande feritatis издавалась дважды. Текст 27 сентября 1299 г.: Les Registres de Boniface VIII. N. 3409. Текст от 18 февраля 1300 г.: Extravagantes Communes. III, VI, 1 De sepulturis // Corpus iuris canonici. Bd. II. S. 1271–1273. Недавнее полноценное исследование: Brown E. Death. P. 221–270; Id. Authority. P. 803–832.

1051

Santi F. Op. cit. P. 878.

1052

Extravagantes communes. Lib. III. Tit. VI. Cap. I De sepulturis: «quia corpus humanum, cuius facies ad similitudinem caelestis pulchritudinis est figurata, nec maculari nec defigurari debet».

1053

«Ex hiis autem concludunt, quod papatus est aliquid indelebile et inseparabile a substantia humanitatis eius, qui assumitur ad papatum, ut sicut in hostia consecrata, manentibus accidentibus, manet semper Christus, sic, manente humanitate pape, manet semper in eo sacramentaliter Christus seu Christi papatus». Oliger P.L. Epistola ad Conradum de Offida // Archivum Franciscanum Historicum. Vol. 11. 1918. P. 367.

1054

«Quod vero dicunt, quod papa est ymago Christi eterni et immutabilis, ergo papa debet esse eternus et immutabilis; si bene arguunt, sequitur etiam, quod post mortem pape non possit substitui alius papa, quia constat, quod post mortem pape non possit substitui alius papa, quia constat, quod post mortem Christi non potuit substitui alius Christus. Unde autem sequitur, quod, quia papa vel episcopus est quoad aliquid Christi ymago, ergo quoad omnia est Christi ymago? Dicant ergo, quod est increatus et immensus et impeccabilis et infallibilis et omnium prescius, sicut Christus, quod nullus dicet vel sapiet, nisi demens». Ibid. P. 368. Если верить Карлу I Анжуйскому, кардинал Гульельмо ди Сан Марко иронично называл Джованни Гаэтано Орсини, будущего Николая III, «Вероникой». Baethgen F. Ein Pamphlet Karls I. von Anjou zur Wahl Papst Nikolaus III. // Sitzungsberichte der bayerischen Akademie der Wissenschaften. Phil. – hist. Klasse. 1960. S. 19: “Quem cum semper tante dignitatis reputasses indignum ipsumque tamquam malum et tuum adversarium multis multociens conviciis provocasses, eum yronice Veronicam nominando, unde tibi tanta deieccio animi, tanta dolositas, tanta perversio subite ac execrabilis voluntatis, ut quem fratrem vix sustinueras, esse tuum dominum patereris».

1055

Реконструкция этой легенды не входит сейчас в наши задачи, в том числе потому, что недавно это сделал Ален Буро. У него можно найти и подробный разбор пресловутого ритуала проверки пола папы: Boureau A. Papesse. P. 16–51. Неслучайно эта история, согласно которой во время восседания на порфирных тронах удостоверялись, «что папа мужчина», впервые возникает у доминиканца Роберта из Юзеса среди текстов, в которых оплакивается упадок Римской церкви. Bignami Odier J. Les Visions de Robert d’Uzès // Archivum Fratrum Praedicatorum. Vol. 25. 1955. P. 274; Boureau A. La papesse. P. 41–43.

1056

Полная цитата из Агостино Трионфо см. выше, часть II, гл. 3, прим. 35.

1057

Elze R. "Sic transit".

Вернуться к просмотру книги Вернуться к просмотру книги